Twee maanden later keert Abo naar huis terug, naar het erf van Awaka. Ze is al geen klein meisje meer. Ze verstout zich en gaat in de kring zitten van haar vier mama's en haar grootmoeder, op de grond. Met behulp van een traditionele pers heeft Anak olie geperst uit een levering palmnoten. De vrouwen breken de schalen, halen de palmpitten eruit en gooien ze in de korven. De kleine Abo, een kei in de hand, doet haar best om een noot te breken die ze daartoe uiterst nauwkeurig in het midden van een grote platte steen heeft gelegd, 's Avonds heeft ze een piepklein mandje vol. De volgende dag trippelt ze achter de vrouwen aan die met grote stappen naar de fabriek van mijnheer Frank tijgen, in Kimbanda, aan de rivier de Edzim. Abo neemt plaats in de rij opdat de Blanke het resultaat zou kunnen wegen van haar eerste noeste arbeid. Moment van opperste verrukking: mijnheer Frank giet met behulp van een zilveren lepel rode, gele, blauwe en groene pareltjes in haar beide handen die ze ophoudt als een klein kommetje.

Soms onderneemt Abo de tocht naar school samen met Justin Enkul, haar speelkameraad van het erf van Awaka. Justin slaat al eens liever de weg in naar de rivier met de bedoeling zichzelf te trakteren op een dagje stoeien in de volle natuur. In die spijbelklas worden Abo en Justin op een ochtend

verrast door oom Ndulanganda. Na een duchtige uitbrander bindt oom Ja-cob een touw om de hals van Justin, maakt een andere vast aan de pols van Abo en leidt, op die wijze, beide kinderen terug op het rechte pad van het onderricht.

Op een vrijdagavond brengt Abo een ongedurige nacht door naast haar moeder: nog voor de dageraad aanbreekt, zal ze voor het eerst van haar leven met haar mama mee mogen naar Malungu, via een reeks lange paden die almaar afdalen tot bij de Kwilurivier. Om tien uur zijn ze ter plekke. Daar ziet Abo tot haar grote schrik Mabiungu onder de grond verdwijnen. Ze wordt opgegeten door een diepe put die vast en zeker duivels verbergt: Abo durft er zelfs geen blik in te werpen. De vrouwen graven in de aarde, ze scheppen het zand weg om de kleilagen te vinden. Abo ziet haar moeder weer bovenkomen met een mand vol turn, rode aarde, op haar hoofd. Lichtjes bergop, aan één stuk door, leidt de weg weer naar huis. Rond vijf uur 's middags zijn ze vertrokken en het duurt dus niet lang of de vrouwen stappen in de duisternis verder onder een zilveren maansikkeltje dat boven de brousse schommelt. Abo loopt maar voort, ze houdt haar snikken in en zweet duizend angsten, zo bang is ze voor al die enge schimmen. Haar mand vol aarde verplettert haar hoofd. Tot ze niet meer kan en gaat zitten en haar tranen de vrije loop laat. In het holst van de nacht komt ze aan in Lukamba Bozombo, ze wankelt op het randje van de uitputting, haar lichaam lijkt haar te ontvlieden, ze beweegt als in een droom.

Nog vaak zal Abo de lange tocht naar Malungu maken. Op een dag dalen twee vrouwen van Bozombo in een van die vermaledijde putten af. Ze moeten bijna een volle dag graven vooraleer er goede rode aarde tevoorschijn komt. Het is drie uur en een ziedende zon terroriseert de brousse, maar plots voelen de vrouwen koude schimmen langs hun lichaam glijden. Ze hebben geesten wakker gemaakt en die trillen nu van woede en laten de aarde sidderen. De wanden storten in, de geesten overweldigen de vrouwen en smoren hun schrille kreten.

De enige gelukkige herinneringen die Abo aan deze lange calvarietoch-ten overhoudt, zijn haar zeldzame ontmoetingen met Ndum Ebat, haar vader die palmnoten plukt in Malungu.

Maar de slopende tocht en de zware last neemt ze op de koop toe, want v.c zou voor niets ter wereld het schouwspel willen missen waarbij vaardige handen borden, kruiken en potten modelleren. Als betoverd kijkt het kleine meisje toe. Haar mama's breken de beschadigde potten in kleine stukjes die ze vermorzelen tot stof met een stamper. Ze vermengen dit poeder met de verse rode leem. Twee dorpsvrouwen van Bozombo, Nampiel en Ankiel,

bezitten een bijzondere handigheid in het kneden van de klei en in het modelleren van de pannen en de kruiken. Ze laten ze gedurende verscheidene dagen drogen en zetten ze daarna middenin een vuur van houtskool totdat ze zo rood zijn als een vlammende ondergaande zon. Dan dompelen ze het aardewerk onder in water en met behulp van een borstel smeren ze het in met een vloeistof onttrokken aan de akam okiel plant. Op die manier komen de potten aan hun gewone zwarte kleur. Bovendien behoudt het water er nu zijn smaak en zijn frisheid in. De andere dorpelingen kopen hun ndzung bij Nampiel en Ankiel. Deze laatsten organiseren trouwens de vrouwen en voeren het woord in hun naam telkens wanneer er Blanken komen opdagen. In hun functie van 'capita' delen zij de bevelen uit om water te putten, het eten te bereiden en de aarde te besprenkelen waarop de blanke meesters hun tere voeten zullen neerzetten.

Eén keer per jaar vereert de grote chef Ngambuun van Mukulu de Sector Lukamba met een plechtige intrede, zijn indrukwekkende gestalte hoog verheven op een tipoy, gedragen door vier dienaren. Een week lang stellen Awaka, zijn vrouwen en een deel van zijn kroost zich ten dienste van de grote tovenaar, 's Avonds steken de dorpelingen een immens vuur aan waaromheen dorpshoofden en clanhoofden Mbuundansen uitvoeren. De omvangrijke Ngambuun overtreft iedereen in de danskunst. Daarop volgen lange nachtelijke gesprekken. Tijdens visites bij andere chef-genezers in de omliggende dorpen had Abo al kunnen vaststellen dat bijvoorbeeld Ndzuku, van Mungai Busongo, vijf vrouwen bezit. Ndzats, de vriend van Awaka die over Mungai Mbwitsambele regeert, heeft er ook vijf. Chef Mu-likalunga van Mungai Mazinga telt er vier. Nu ja, in dergelijke hoeveelheden vallen de vrouwen nog te overzien. Die avond bij het vuur, maar goed uit de buurt van de chef, initieert Mabiungu haar dochter in de gevaren van het leven:

'Voor Ngambuun, de chef van Mukulu, daar moet je op je hoede voor zijn!'

Men schat dat zijn verzameling vrouwen zo bij de dertig stuks bedraagt. De man verliest er nochtans zijn appetijt niet bij. Telkens wanneer hij een dorp bezoekt en vanaf zijn tipoy een mooie vrouw opmerkt, dan regelt hij wel iets met de oom van zijn nieuwe prooi, zodat het meisje bij hem komt.

'Als de chef het pad kruist van een klein meisje dat erg mooi is, kan hij haar, in het bijzijn van alle dorpelingen, de mwang, de koperen armband, om de pols doen. Op haar dertiende zal ze dan de chef toebehoren.'

De kleine Abo voelt zich bevangen door een onbekende onrust. Haar grootmoeder zegt keer op keer dat ze erg mooi is.

Menig incident in het dorpsleven laat voorvoelen wat een groot ongeluk het is als vrouw geboren te zijn. Op een middag ziet Abo drie mama's voor een hut met hun handen op het hoofd om hun wanhoop te demonstreren. De een jammert luidkeels:

'Ze zal het kind doden en dat terwijl haar man haar alles gegeven heeft.'

In de hut draagt een vrouw, die tegen de wand aanleunt, een zware steen op haar hoofd. Abo hoort een krijsende stem:

'Je bent lui, de baby stikt!'

Het tafereel wekt haar medelijden op en boezemt haar angst in, maar ze zal er pas later de betekenis van begrijpen. Een hoogzwangere vrouw die haar eerste weeën voelt opkomen, wordt onmiddellijk door de traditionele vroedvrouwen aangemaand om te persen. Niet zelden bezwijkt de arme vrouw lang vóór het moment van de verlossing is aangebroken, zodat het feest van de geboorte verandert in een tweevoudige rouw.

Maar voorlopig gaan deze voortekenen van een harde toekomst bijna onopgemerkt voorbij. Niets kan de zelfverzekerdheid van de kleine Abo verstoren. Een zwerm kinderen beschouwt haar als hun bendeaanvoerster. Tijdens zwerftochten in de brousse schikken zelfs jongens die twee jaar ouder zijn, zich naar haar bevelen. Ze is het onverschrokken haantje de voorste als er in de toppen van de hoogste bomen wordt geklommen. Amias is haar rivale: de sterke dochter van Ebul verkoopt Abo regelmatig een klinkende oorvijg.

Bovendien geniet Abo, als dochter van Awaka, een bevoorrechte positie onder de kinderschaar van Bozombo. Want inderdaad, de momenten van uiterste opwinding voor de ukken van het dorp doen zich voor tijdens de zittingen van de traditionele rechtbank, een soort totaalspektakel dat iets heeft van een drama en iets van een didactisch toneelstuk, iets van een operette en iets van een volksbal. Vaak worden juridische aangelegenheden op het erf van Awaka in een eindeloos spel uitgesponnen en beslecht. Geposteerd voor de hut van haar moeder, krijgt Abo alle gelegenheid om het minste gebaar van de hoofdacteurs te bestuderen, terwijl de andere kinderen uit liet dorp amper enige beelden kunnen opvangen door een gat in de omheining.

In alle Mbuundorpen gebruiken de rechters dezelfde rituelen, spreekwoorden en liederen om recht te spreken. Loopt een geschil uit de hand, dan gaan de protagonisten hun standpunt uiteenzetten aan een dorpsoudste, over het algemeen aan hun familierechter; die zal dan het woord voeren tijdens het proces. Hij speelt de rol van advocaat. Meestal wordt het dispuut tussen twee families gevoerd die voor deze gelegenheid voltallig komen opdagen. Na de drie of de vier luang, stokken speciaal bestemd voor het tribunaal, in de grond geplant te hebben tegenover de rechter die het palaver zal leiden, nemen de families plaats. Degene die het woord neemt, gaat rechtstaan en omklemt de handgreep van de luang. Vaak nodigt men rechters van andere families en van andere dorpen uit die dan hun ervaringen in de weegschaal kunnen leggen en raad geven. Ter opwachting van de genodigden, heffen de rechters een beroemd lied aan dat zowel dient om een dode te bewenen als om het ritme van een dans aan te geven:

De Mbwitsambele
zijn er nog niet
de zon gaat al onder
ze bewenen de dierbare

Als iedereen er is, zingt de hoofdrechter de verwelkomingsformule, die overgenomen wordt door het aanwezige gezelschap:

Ntsul andziets ame
be awi eh

Ik vraag mijn vreemdelingen,

zijn jullie goed aangekomen?

Als een familierechter er tijdens zijn tussenkomst teveel doekjes om windt en geen behoorlijk antwoord geeft op de vragen, dan zingt de tegenpartij hem toe:

De onbekwame rechter

kan alleen maar lawaai maken op het tribunaal.

In geval de voorzittende rechter schermutselingen vreest, kan hij deze oefening in belcanto onderbreken. Maar meestal zal ook hij op de cruciale momenten van het judiciaire gevecht een lied inzetten, dat dan overgenomen wordt door de aanwezigen.

De adelaar is een grote vogel
wie de adelaar wil neerhalen
moet beseffen dat het een grote vogel is.

Hetgeen betekent: als jullie in deze zaak willen slagen, moeten jullie een grote intelligentie aan de dag leggen. Dezelfde wijsheid kan ook door een ander gezongen spreekwoord meegedeeld worden.

Iedere zaterdagochtend vertrekken de veertien meisjes, onder begeleiding van twee oudere leerlingen, per vrachtwagen voor een tocht tot aan de rivier, een vijftiental kilometer buiten Feshi. De twee begeleidsters beschikken over een wekker die om vijf uur zal aflopen, signaal om zich bij de vertrekkende vrachtwagen te voegen. De meisjes verspreiden zich om vissen te vangen en om paddestoelen en tondolos, kleine rode bosvruchten, te plukken, 's Middags zijn vijf leerlingen aan het pootjebaden als ze uit het niets, op nauwelijks een paar meter van hen vandaan, een man (een duivel, een monster of wat dan ook) zien opspringen: zijn rechteroog hangt uit de kas en bengelt aan nog enkele bloederige spieren over zijn wang. Voor zijn verbrijzeld oog zwaait hij een fonkelend mes. Met kreten van ontzetting die de anderen doen bevriezen tot in hun merg, gaan de vijf meisjes er vandoor. De hele klas, begeleidsters inbegrepen, maakt zich in alle richtingen uit de voeten. Sommige leerlingen rennen zelfs de hele afstand tot aan het hospitaal, waar ze totaal uitgeput aankomen. Later kammen de mannen van het dorp waar de arme duivel woont, het hele bos af op zoek naar borden, pannen, kleren en de wekker...

De dag daarop keert Abo terug naar Kikwit. Ze volgt er een stoet mensen die de cité verlaten om naar de markt te gaan. Allemaal treuren en dansen ze op de passen van het rouwritueel. Op de markt aangekomen stelt Abo vast dat bijna heel Kikwit zich daar heeft verzameld. De Bambala, de Bapende, de Bayanzi en de Bambunda. Zingend en treurend bewegen de mensen zich in het rond over het terrein. In de liederen vraagt men aan Ka-mitatu waarom hij Honoré Kimwanga heeft gedood, Kimwanga was toch voor iedereen aardig. De rouw duurt verscheidene dagen. Abo begeeft zich twee keer naar het plein om deel te nemen aan de dans van de dood, van 's morgens tot zonsondergang. Dan, op een ochtend, ziet ze in de cité mensen die hun lichaam met meel of met witte as ingewreven hebben, ze schudden flessen bier, besproeien de aarde ermee terwijl ze schreeuwen:

'Onafhankelijkheid, onafhankelijkheid!'

Iedereen spreidt een zekere vreugde ten toon voor die onafhankelijkheid, een vreugde die echter door de rouw om Kimwanga overschaduwd wordt. Abo heeft niet het geringste vermoeden wat die onafhankelijkheid wil zeggen en het komt niet bij haar op om vragen te stellen omtrent dat onderwerp, want de rouw om Honoré Kimwanga neemt al haar gedachten in beslag, 's Middags gaat Abo naar het sportveld voor de rouwdansen. Een aantal klaagvrouwen blijft er zelfs overnachten.

Tijdens een kort verblijf in het huis van Ebul, in Lukamba Bozombo, ziet Abo een groep van vijftien personen van top tot teen onder het stof, ze zitten in het midden van de straat en ze zingen. Onder die druk doende mensen bevindt zich haar grote broer Isidore Kabwat. Als hij Abo in het oog krijgt, rent Isidore op haar af en beveelt haar haar schoenen uit te trekken.

'Zuster, je moet blootsvoets gaan. Als je geld hebt, moet je het weggooien.'

Plotseling, als door de duivel bezeten, begint hij te roepen en schrille klanken uit te stoten: 'aïe aïe aïe!' Dan zet hij het op een rennen en springt een huis binnen waar hij in de grond begint te graven. Hij ontdekt er een reep dierehuid en de hoorn van een antiloop. Fetisjen. Uitzinnig van woede, vernietigt hij ze. Grote broer is bij de Mpeve. En de Mpeve zi)n overal. In ieder dorp komen ze samen, ze zingen, klappen in de handen rond een sektelid dat in trance is geraakt, 's Nachts trekken ze naar het kerkhof dat zij Mput, Europa, noemen. Wat is dat, die mpevéi Waar komt dat vandaan? Is het een ziekte? Ja, het is vast en zeker een ziekte. Isidore staart me strak aan met wijd opengesperde ogen die branden van waanzin. Normaal gesproken haalt een man geen dwaasheden uit tegenover zijn zuster. Het moet dus een ziekte zijn. Men zegt nochtans dat de mpeve, wat 'geest' wil zeggen, mensen redden. De voorouders sturen hen om ons uit de handen van de tovenaars te redden. En inderdaad, die onheilsmeesters bij uitstek beven en verbergen zich: de mpeve'voeren oorlog tegen hun fetisjen. Olotsh ngi ngang baba, zegt een Mbuun spreekwoord: de tovenaars en genezers zijn dezelfden. De eerste vervloekt je, de tweede geneest je. Maar ze delen het geld en hun voorspoedig handeltje bloeit door wederzijdse steun. De mpeve haalt er de bezem doorheen. De katholieke kerk loopt helemaal leeg. Bijna niemand wil nog gehoorzamen aan de blanke priesters, de gevaarlijksten onder de tovenaars, dat is alom bekend. De christenen slepen een jonge mpeve, Emiel, voor pater Delhaze van de Matende Iwungu-missie. Met de nodige hoogdravendheid zegt de Blanke:

'Mono ikele nganga nzambi, ik ben de tovenaar van God!'

Ja, dat zullen we nog wel eens zien.

Want echt, niemand voelt zich nog gerust bij al die occulte medicijnen en geheimen die blanke en zwarte magiërs je laten innemen: hosties, bloed van christus, drankjes en vooral nkanya. Voor haar huwelijk luisterde Abo telkens met ongeloof naar de uiteenzettingen van haar vriendinnen. Maar na de recente voorvallen in Kimbanda, wie zou er nog twijfelen? Nkanya is dé grote samenzwering van de tovenaars tegen de vrouwen. De man drinkt de nkanya bij de fetisjeur en als hij naar bed gaat met zijn wettige echtgenote brengt hij dat geheime medicijn op haar over, zonder dat de begunstigde daar erg in heeft. Kort daarop laat de vrouw haar minnaar binnen voor enkele bravourestukjes in bed. Haar momenten van lijfelijke extase zullen uitlopen op de constatering dat het mannelijk attribuut onwrikbaar aan haar vlees is vastgelijmd. Daar ben je lekker in de val gelokt. Zo kun je het wel zeggen. In zo'n spectaculaire positie is een ongemerkte vlucht uitgesloten, zoveel is zeker. Er blijft je in deze lachwekkende houding niets anders over dan de terugkeer van je man af te wachten, die je op onschuldige toon zal vragen: 'Maar wat voor de duivel gebeurt hier?' Dan moet de fetisjeur erbijgehaald worden om je te bevrijden van de al te nadrukkelijke aanwezigheid van je minnaar.

Een enigszins ander effect van de nkanya deed zich laatst voor in Imbon-go. In deze laatste variant kom je er als vrouw nog min of meer heelhuids vanaf, maar wat je amoureuze gezel betreft, die raakt door het gestoei totaal en voorgoed ontwapend. Op het moment dat hij zich opricht, gelukzalig voldaan, gaat er een vreselijke schok door hem heen bij de vaststelling dat het voorwerp van zijn trots zich niet meer op zijn vaste plaats bevindt. De man van Imbongo heeft moeten toezien hoe een grote rat er, met zijn lid in de bek, langs het plafond vandoor ging. Léonie trekt haar conclusie uit dit waar gebeurde verhaal: 'Je kan je maar beter koest houden.'

Een paar maanden later, thuiskomend van de markt, loopt Abo voor het erf van Gaspars oom recht in de armen van haar moeder Mabiungu. Een verrassingsbezoek. De twee vrouwen stappen binnen bij de oom. De vrouw des huizes bereidt hen een copieus maal. Dolgelukkig omdat ze haar moeder eindelijk terugziet, vergeet Abo de woedeaanvallen van haar man: het is haar verboden waar dan ook naar binnen te gaan. Om negen uur 's avonds, het ogenblik waarop ze haar voet over de drempel zet van haar eigen huis, wordt Abo vastgegrepen en naar binnen gesleurd. De deur slaat dicht voor de neus van de oom en de moeder. Dan barst het los: klappen, gegil, gebrul. De oom beukt de deur in en mikt zijn vuist recht in het gezicht van Gaspar. Vechtpartij, gevloek, bloedsporen, totdat Gaspar een mes te pakken krijgt en oom de benen neemt. Ondertussen hebben moeder en dochter zich uit de voeten gemaakt en een onderkomen gezocht bij een familielid. Van daaruit vertrekken ze naar Lukamba. Bedenkelijk schudt Awaka het hoofd.

Abo installeert zich in het huwelijk als in een vergeetput. De maanden gaan voorbij.

Een kreet stijgt op uit Kikwit:

'Lumumba is dood! Ze hebben Lumumba vermoord!' Wie is die Lumumba? Hij is degene die de onafhankelijkheid heeft verkregen. Kasavubu speelt met de Blanken onder één hoedje. Ach zo? En dan vervolgt Abo haar weg naar de rivier om er kleren te gaan wassen. De dag daarop hoort ze zeggen dat Lumumba in stukken werd gesneden in Katan-ga. Waarom was hij naar Katanga gegaan? De Belgen hebben hem daar naar toe gebracht. De Belgen zijn baas gebleven in Katanga. Ze willen de kopermijnen in hun bezit houden. Wat is dat, koper? Het enige voorwerp in koper dat Léonie kent, is de mwang, de armband. Ze weet dat chef Ngambuun de mwang vastmaakt om de pols van de kleine meisjes die hij wil hebben.

Eind 1961 ontvangt Abo bezoek van Mono Endan, zoon van een oom aan vaderszijde, handelaar in Gungu. Mono toont zich ten zeerste verwonderd over het feit dat Abo, die toch gestudeerd heeft, werkloos thuis zit. Hij zal eens kijken of er een baantje voor haar is in het ziekenhuis van Gungu. Kort daarna vertrekt Abo met een mokkende echtgenoot in haar kielzog. Zelf is hij werkloos. En een werkende vrouw bewaken is veel moeilijker dan een huisvrouw in bewaakte residentie houden.

De traditionele vroedvrouwen in de kraamkliniek werken onder toezicht van een zuster. Vanaf het moment dat deze haar hielen gelicht heeft, doen de vrouwen waar ze zin in hebben, de elementaire regels van hygiëne en ontsmetting worden van tafel geveegd. De geschoolde jonge meisjes lezen hen behoedzaam de les. Ze worden afgesnauwd: Ach, jullie kleine kinderen, wat zouden jullie daar nu van afweten? Abo laat de beledigingen van zich afglijden. Ze zou de zuster kunnen waarschuwen. Dan krijgt de vroedvrouw in kwestie een berisping. Maar achteraf zou haar wraak natuurlijk de meisjes treffen.

Het ziekenhuis van Gungu wordt door een kleine brousse van nauwelijks een kilometer van het kamp van de verplegers gescheiden. In het kamp heeft ook het gezin Gaspar Mumputu zijn intrek genomen. Rond drie uur 's middags verstopt Gaspar zich tussen de struiken, opdat geen enkele glimlach, geen enkele handdruk, geen enkele schuldige ontmoeting van zijn vrouw hem zou ontsnappen. En thuis dalen de klappen steeds koortsachtiger neer. Gaspars zenuwen vreten zijn gezondheid aan en, vermagerd, balt hij al zijn energie samen in de slag van zijn vuisten. Dikwijls komen de verplegers van de buurt aangelopen om hem in bedwang te houden en om hem nog maar eens te verzekeren dat zijn vrouw zich koest houdt.

Pasen 1962. Op het moment waarop iedereen de mis viert in de kerk, treft een zuster Abo aan in het ziekenhuis.

'Ben jij niet in de hoogmis? Ben je gek geworden?'

'Ik heb bij mij thuis gebeden. God is overal.'

Het werd haar ingegeven zonder nadenken. De missen, de vespers en de litanieën hebben eenvoudig afgedaan, ze wekken niet de minste belangstelling meer bij haar. Nadat de misdaad in hogere regionen is gemeld, wordt Abo bij moeder overste geroepen.

'Is het de duivel die je daartoe heeft aangezet? We begrijpen het niet, je was altijd zo welopgevoed en zo gehoorzaam.'

Terug op het werk, grijpt Léonie de klikspaan-zuster bij de keel. Haar slachtoffer verstijft en kruipt vuurrood ineen van schrik. Mama's komen aangelopen om een ongeluk te voorkomen. De religieuzen vermijden het voortaan het woord te richten tot degene die gisteren nog hun lievelingskind was.

Een vriendin van Léonie vertrekt ieder weekend naar haar minnaar in Totshi. Niets bijzonders, ware het niet dat de uitverkorene van haar hart, Etienne Nioka, zich hult in priesterlijke waardigheid. Je moet nooit verliefd worden op een militair, zegt de volkswijsheid. Je moet nooit verliefd worden op een militair of een priester, luidt de verbeterde versie van de paters, die zo graag onderstrepen dat de man van God geen vrouw kent. Maar

te oordelen naar hoe er links en rechts gesjoemeld wordt, zou je zelfs gaan twijfelen aan het bestaan van God de Vader, de Zoon en de Heilige Geest. Er schiet Abo te binnen dat in Lukamba het gerucht de ronde deed dat eerwaarde Ernest Binton een heimelijke relatie had met onderwijzeres Elisa-beth Kayembe, een vrouw met veel karakter, niet zomaar te vangen door de eerste de beste. Toen ze nog op school zat in Totshi had Abo, tijdens een vakantie in het dorp, een onwaarschijnlijk ingewikkeld verhaal gehoord, dat erop neerkwam dat haar nichtje Marguerite Mimpia zwanger was van eerwaarde Nioka. In Totshi schreef een gerucht, dat hardnekkig circuleerde onder de oudere leerlingen, ontelbare amoureuze veroveringen toe aan eerwaarde Emmanuel Kuwambika. Kennelijk zijn talrijke zwarte priesters tot de conclusie gekomen dat de Blanken hen een hoop onzin op de mouw hebben gespeld. En de sympathie van Abo begint naar hun kant over te hellen.

Tijdens een prenatale consultatie wil een dorpsvrouw op een tafel klimmen. Haar voet glijdt uit en ze valt. Zuster Wilhelmina schreeuwt:

'Kijk toch uit!'

En in dezelfde opwelling slaat ze de vrouw met haar rechter handpalm in het gezicht. Abo staart een ogenblik naar het bloed dat langzaam uit de mondhoek van de vrouw drupt. Zonder na te denken, geeft Léonie op haar beurt zuster Wilhelmina een oorvijg. Helemaal uit het lood geslagen gaat deze naar Anatole Mupanza, de nummer twee in de hiërarchie. Die poogt de herrie te doen bedaren. Een week later komt Anatole Mupanza op een spiksplinternieuwe fiets het ziekenhuisterrein oprijden. Hij roept Léonie om haar te verkondigen dat dit juweeltje, laatste model van het supermerk Ndeke Luka, haar toebehoort. Op school in Totshi heeft Abo altijd heimelijk twee grote dromen gekoesterd: brood eten en op een fiets rijden.

Geen groter idioot dan een jaloerse echtgenoot. Gaspar, die tot nu toe zijn dagen gevuld heeft met het uitoefenen van intensief toezicht op zijn vrouw, krijgt een baan als chauffeur-mecanicien in de garage van de ambtenarij van het Gewest Gungu. Een ware ramp voor de door achterdocht gekwelde man. Gaspar, die het idee onuitstaanbaar vindt dat zijn vrouw tien minuten zou kunnen praten met een vreemde vent, kan de verleiding niet weerstaan zich ten gehore van zijn nieuwe medewerkers - en potentiële rivalen -te beroemen op de buitengewone schoonheid van zijn jonge echtgenote. En zo verneemt Francois Mangala, eerst aanwezende Gewestbeheerder van Gungu, uit de mond van zijn chauffeur het bestaan van Abo, een jonge verblindend mooie Mbuun, naar 't eigen zeggen van haar legitieme echtgenoot. Mangala snoert behoorlijk handig de vriendschapsbanden aan met zijn ondergeschikte en bewijst hem de eer zijn huis te bezoeken met een verrassende regelmaat. Een grote gulheid aan de dag leggend, stopt Francois Mangala zijn dienaar geregeld wat geld toe om bier te gaan halen. De e.a. Gewestbeheerder profiteert van deze uitgelezen intieme momenten om een paar pionnen naar voor te schuiven. Op een dag is hij zover dat hij met een brede glimlach en op een onschuldige toon tegen Abo kan zeggen:

'Ik wil dat je mijn vrouw wordt. Ik weet dat je daar niet meteen ja kunt op zeggen, maar we zullen er nog over praten.'

Op die woorden komt Gaspar binnen, de handen vol met flessen. Abo kijkt hem in verwondering aan, het is alsof ze voor het eerst door haar eigen ogen de wereld bekijkt. De mist van de onderwerping begint langzaam op te trekken.

Op een ochtend bezoekt Delphin Mbumpata zijn zus Abo. Hij loopt om het schijnbaar verlaten huis heen en, een blik naar binnen werpend, ziet hij zijn zus uitgestrekt op het bed liggen. Hij beukt de deur in, vindt Abo bewusteloos, speeksel en bloed sijpelen uit haar mond. Hij legt haar op een vrachtwagen en brengt haar naar het ziekenhuis. Een paar uur later vertelt een mama uit de buurt hem het drama. De vorige dag had ze de jonge vrouw in haar huis binnengehaald, Abo had zich namelijk losgerukt uit een bijzonder gewelddadig pak ransel. Een halfuur nadien was Gaspar het huis van de buurvrouw binnengedrongen om zijn wederhelft als een zak kolen weg te slepen naar de echtelijke woning. Na een helse nacht had hij bij dageraad zijn vrouw de keel toegeknepen en haar half gewurgd op het bed achtergelaten. Daarna was hij er van schrik vandoor gegaan.

'Hij had het kind bijna omgebracht,' roept de mama uit.

Abo ligt drie dagen bewusteloos in het ziekenhuis. Delphin Mbumpata haalt er een van de ooms, Louis Mimpia, bij. Het incident zal voor de rechtbank worden gebracht en men kan zich levendig voorstellen dat Francois Mangala een oordeelkundig vonnis zal vellen. De rechter opteert voor een strenge uitspraak, maar oom Mimpia verkiest vergevingsgezindheid:

'Nee, het zijn nog kinderen, dit huwelijk mag niet ontbonden worden door de rechtbank, de zaak moet bijgelegd worden tussen de families in het dorp.'

Ondertussen had de boy van Rémy Makoloni, Gewestbeheerder van Kan-dale, lucht gekregen van de echtelijke kruisweg van Abo, de dochter van Mabiungu uit Lukamba.

'Hoe kan een Mumbala onze zuster zoveel miserie aandoen?' had hij tegen zijn baas gemompeld. Gaspar Mumputu is Mbuun, maar in het dorp van de Matende Mazinga waar Rémy Makoloni het daglicht zag, koestert men ten opzichte van de Bambala een ongunstig vooroordeel, dat voornamelijk gebaseerd is op hun twijfelachtige culinaire kunst. Vandaar de lichte verdraaiing van de waarheid door de boy, die erg goed weet waar hij naar toe wil. Zijn baas zoekt namelijk een vrouw. Rémy Makoloni begeeft zich naar het ziekenhuis van Gungu om er Abo te ontmoeten. Hij zet haar zonder omwegen het doel van zijn bezoek uiteen:

'Ik zoek een vrouw.'

Vervolgens zegt hij op de hoogte te zijn van haar ellende, het huwelijk moet geen hel op aarde worden voor een vrouw, ware liefde kan man en vrouw binden en zo verder enzovoort, een hele paternoster van banaliteiten die indruk maken en de jonge Abo hevig in verwarring brengen. Tijdens zijn derde bezoek biedt Rémy het noodzakelijke geld aan, opdat de ouders van Abo de bruidsschat zouden kunnen terugbetalen en het huwelijk met Gaspar verbreken. De volgende dag vertrekt Rémy naar Kandala. Abo is zeventien. Voor het eerst van haar leven komt de gedachte bij haar op om te vluchten met een man die ze liefheeft.

Gefolterd door jaloezie trekt Gaspar heimelijk naar de missie van Matende om er te onderhandelen over een baan voor zijn vrouw. Het voorstel bevalt eerwaarde Rémy Mukitshi. Gaspar kondigt zijn trouwe echtgenote aan dat ze naar Matende zullen vertrekken, vlakbij het ouderlijk huis. De op een na hoogste verantwoordelijke van het ziekenhuis, Anatole Mupan-sa, aan wie Abo haar aanstaand vertrek meedeelt, drukt zijn spijt uit. Omdat hij het gewelddadige karakter van Gaspar kent, acht hij het goed mogelijk dat de zaak verkeerd afloopt in Matende. Als Abo ooit wenst terug te keren naar Gungu, is ze altijd welkom in het ziekenhuis. Temeer daar hij, Anatole, net op zoek is naar een vriendinnetje.

Op 20 juni 1962 komt Abo thuis op het moment dat de laatste meubels op de vrachtwagen van mama Rose worden geladen, klaar voor het vertrek naar Matende. Het huishouden Mumputu, in de macabere sfeer die de lezer zich makkelijk kan voorstellen, doet zijn intrede in de missie van Matende Iwungu om elf uur 's nachts, 's Ochtends heeft Abo het vaste besluit genomen niet langer te leven onder de dictatuur van een opgedrongen echtgenoot en het werk te weigeren dat hij voor haar gevonden heeft om haar beter in de greep te houden. Ze keert terug naar haar ouders in Lukamba. Maar eerst gaat ze langs bij haar grote zus Anzawe in Lukamba Ingudi.

'Die gaat jou ombrengen,' zegt Anzawa nadat ze het verhaal van Abo heeft gehoord, 'We hebben niet veel vrouwen in de familie, je moet kinderen krijgen om de familie weer groot te maken.'

Een week later komt Gaspar zich beklagen bij Awaka:

'Die vrouw gehoorzaamt mij niet, ze geeft me niet te eten.'

Ebul en Ernest Kwanga worden erbij geroepen voor een lang onderhoud met Gaspar. Het draait uit op ruzie. Gaspar grist alle kleren van zijn vrouw weg en slaat de deur achter zich dicht. Enkele dagen later neemt Rémy Makoloni Léonie mee naar Kandale. Ze brengen er de. maanden augustus en september door. Begin oktober wordt Rémy overgeplaatst naar Kilembe in zijn functie van Gewestbeheerder.

Gedurende al die tijd lijdt Francois Mangala in Gungu aan zijn intense smart van afgewezen minnaar. Maar hij geeft zich niet zo snel gewonnen. Hij fluistert Gaspar een bijzonder oordeelkundige juridische raad toe:

'Aangezien Abo nog altijd je legitieme echtgenote is, kan je haar en haar minnaar beschuldigen van een buitenechtelijke verhouding. Je zal het proces winnen, dat zweer ik je.'

Gelukkig bestaat echte vriendschap nog, denkt Gaspar, en hij maakt meteen de zaak aanhangig. Als ze half november voor het gerecht van Gungu gedaagd worden, nemen Rémy en Léonie de uitnodiging aan om vooraf bij Francois Mangala te gaan eten. Francois en Rémy zijn oude vrienden en ze spelen een partij handje-drukken in een sfeer van beleefdheden en conventies. Bij verstek van de echtgenoot wordt het proces uitgesteld. Rémy gelast zijn geliefde naar het dorp terug te gaan, terwijl Francois van zijn kant beslist dat het voorwerp van zijn hartstocht onder zijn ogen moet blijven in Gungu. Abo heeft al plaats genomen op de vrachtwagen naar Lukamba, als twee militairen haar met geweld dwingen weer uit te stappen. Abo klampt zich aan hun laarzen vast, slaakt kreten, gebruikt haar nagels zoals een kat haar klauwen. Voorbijgangers verdringen zich, de huizen lopen leeg. Rémy valt uit tegen Francois:

'Kijk eens wat je gedaan hebt.'

En Francois die genoeg heeft van de oorlog, gebaart tegen de militairen:

'Laat haar maar.'

Twee weken later verschijnen alle acteurs van deze sentimentele tragedie voor de rechter, die een beetje in verlegenheid zit met zijn dubbelrol. Rémy en Léonie betalen het gelag met een maand gevangenis. Rémy, die een nieuwe aanstelling als Gewestbeheerder in Idiofa heeft gekregen, betaalt een borgsom. Zijn teergeliefde verdwijnt voor vier weken achter de tralies. Ze draagt gevangenisplunje van ruwe en kale stof. Telkens wanneer Léonie zich verplaatst, veroorzaakt haar blauwe pagne een lawaai alsof er een kar over een grindweg rijdt.

Met het naderen van haar zeventiende verjaardag begint Léonie zich een mening te vormen over het lot van de zwarte vrouw in het inheemse mi-

lieu. De zware arbeid en het afzien worden haar even vanzelfsprekend opgelegd als de gehoorzaamheid aan de ooms, neven en echtgenoten. Om het noodlot te bezweren dat alle mannen die haar pad kruisen haar schijnen te bereiden, begint ze een uit het hoofd geleerde bezweringsformule op te zeggen, woorden waarvan ze indertijd niets begreep maar die haar vandaag vagelijk geruststellen.

'Maagd Maria, onbevlekte echtgenote van de Heilige Geest, Moeder van het Mystieke Lichaam van Jezus, bescherm ons, geef ons ons dagelijks brood, voed ons op, bescherm ons voor het kwade, wij uw zwaksten, uw laatstgeborenen.'

Die tekst is aan de pen van zuster Constance-Marie ontvloeid. Niet dat Abo er iets van begrijpt. Maar van mannen begrijpt ze nog minder. Ze weet alleen dat het op hen betrekking heeft als men de Heilige Maagd aanroept: bescherm ons voor het kwade. Nu goed, hier in de gevangenis zal ze een maand de gelegenheid hebben om rustig te mediteren over het raadsel van de man. Ze heeft nauwelijks dit plan opgevat, als ze ontdekt dat ze het enige jonge meisje is dat in de bak zit opgesloten. En aan de nadrukkelijkheid waarmee de militairen naar haar lonken, begrijpt Abo dat niet één eraan twijfelt binnenkort met de mooiste van alle vrouwelijke gevangenen te slapen. Maagd Maria, onbevlekte echtgenote van de Heilige Geest, waarom heeft u mij verlaten? Maar nee, dat gebrek aan geloof is misplaatst. De voorzienigheid stuurt haar in allerijl een redder. Abo bevindt zich plotseling oog in oog met haar broer Félicien Ngondo, politieman van beroep en verbonden aan de gevangenis. Hij waarschuwt het bewakend personeel:

'Léonie is mijn zus, laat niemand het wagen met haar te gaan rotzooien!' Er gaan twee weken voorbij in volle rust. Dan verschijnt de politiecommissaris in de gevangenis voor een inspectietocht. De dag daarop brengt een boy geroosterde duif en een kratje bier. Met de groeten van de commissaris. Abo eet of drinkt er niet van: ze kijkt wel uit. Ze twijfelt er geen moment aan, de commissaris heeft okomin in de mondvoorraad gedaan, een magische substantie die een vrouw verplicht een man te volgen waar ze niet van houdt. Twee dagen later brengt de commissaris haar het proviand in hoogsteigen persoon, vergezeld van zijn Luba vrouw. De vierde dag, omstreeks middernacht, wordt Abo naar het bureau van de commissaris geroepen. Omringd door vier politiemannen, verschijnt ze in de deuropening. 'Ga zitten.'

Tegen de politiemannen: 'Jullie kunnen gaan.'

De commissaris stelt zich voor. Hij komt van Banda-Sembo. In zijn leven heeft hij een grote dwaasheid begaan, hij is met een Muluba getrouwd

en je weet wat voor dieven dat zijn. Ze draait er al mijn geld door. De commissaris siert zijn toespraak op met rijke beelden, zeggend dat hij het ten zeerste betreurt een zo charmante vrouw in zulke onvoordelige kledij te zien. Maar hij laat er onmiddellijk op volgen dat hij ervan overtuigd is binnenkort haar schoonheid te kunnen bewonderen in een stof die haar alle eer aan doet. En het slotwoord:

'Weet je, vanaf de eerste dag behoort mijn hart jou toe.'

Abo gelooft haar oren niet en haar mond blijft open staan. Ze zegt tegen zichzelf: Niet te geloven, ik ben een stuk speelgoed geworden.

En ze verwondert zich over het handige gebruik van het anti-Baluba tribalisme. Ze geeft haar gesprekspartner het volgende antwoord:

'Ik heb je goed begrepen. Maar begrijp mij op mijn beurt, ik zit in de gevangenis. Het moment is slecht gekozen om mij dergelijke voorstellen te doen. We zullen er opnieuw over spreken als ik vrij ben.'

Die nacht slaapt ze niet en haar besluit neemt duidelijker vorm aan: ik moet teruggaan naar de man voor wie ik in de gevangenis zit.

De dag dat Abo vrijgelaten wordt, biedt de commissaris haar een kleine receptie aan, waarop haar broer de politieman en haar grote broer, Isidore Kabwat, zijn uitgenodigd, 's Anderendaags stelt ze alles in het werk om zich van de waakzaamheid van politieman Félicien Ngondo te ontdoen, want ze vermoedt dat die onder één hoedje speelt met de commissaris. Félicien is best in staat haar in twee tellen en een handomdraai ten huwelijk te 'verkopen'. Abo stuurt Kabwat naar de commissaris. Abo zal in Gungu blijven, zegt Isidore, ik ga op weg naar Lukamba om haar ooms te spreken en met hen uw huwelijk in orde te brengen. Op hetzelfde moment ontvlucht Abo via een paadje in de brousse haar nieuwe echtelijke geluk. Omdat hij de list niet doorzien heeft, krijgt broer Félicien drie dagen cachot.

De commissaris stuurt er een expeditie politiemannen op uit met het bevel zijn verloofde met geweld terug te brengen. Maar die krijgen te horen van Abo's oom dat het kind geen speelbal is. Begin januari 1963 zoekt Abo onderkomen bij Mabiungu. In maart neemt Rémy Makaloni haar mee naar Matende Mazinga, waar de geliefden drieënhalve maand rust en geluk kennen. In juli vertrekt Rémy naar zijn post in Idiofa. Ik kom over een paar weken terug. Teder afscheid.

5. 7 augustus -20 september 1963 In Esiet Lankat, Nkata en Mulembe - Kaart 2 - Kaart 4 - Inhoud

7 augustus 1963. Abo werkt op het veld van haar toekomstige schoonouders. De gedachte dat over een week haar uitverkorene haar zal meevoeren naar een droombestaan in Idiofa, maakt haar blij. Die dag passeert haar oom Er-nest Kwanga gehaast door Matende Mazinga en laat een raadselachtig bericht achter bij de Makoloni's. Dat Léonie morgen niet naar het veld moet gaan. Dat ze naar Lukamba moet komen. Haar grote broer Francois Mbwangala is geveld door een onbekende ziekte en zijn toestand verergert. Na een nacht ongerust piekeren, neemt Abo afscheid van Matende Mazinga. Het is 8 augustus, drie uur 's middags. Ze komt aan in Lukamba-Sector bij het vallen van de nacht. Haar broer Embwang Onozim komt haar met een brede glimlach op de lippen tegemoet. Abo is verontwaardigd. 'Vind jij het grappig dat je broer ziek is?'

'Dwaas kind! Daar is niets van aan. Francois is in prima conditie.' In een familie mogen er geen leugens bestaan tussen broers en zusters. Op slag voorvoelt Abo dat ze meegesleept is in een sinister spel, in een complot, dat het een stiekeme truc is, bedoeld om haar te scheiden van de man die ze liefheeft, van Rémy Makoloni. Ze gooit zich huilend op de grond. Mensen gaan nieuwsgierig om haar heen staan. Op dat ogenblik komt oom Ernest Kwanga eraan op de fiets en die stelt haar gerust:

'Trek je daar niets van aan, kom, we gaan naar je grote broer die zich in Bukundu laat behandelen door een fetisjeur.'

Onderweg kruist Abo Mbalan Etang die tegen haar zegt: 'Het is afgelopen met je. Je oom Ebul heeft je aan ons verkocht. Er is geen weg terug voor jou.'

'Jij, jij kletst er zomaar op los. Hoe zou Ebul mij nu kunnen verkopen? Ik ben zijn kind niet.'

'Het is onze broer Pierre Mulele die je geroepen heeft.'

'Die? Kent die mij? Hoe kan hij mij roepen?'

'We hebben het over jou gehad.'

Bevend en in een panische angst volgt Abo haar oom en Mbalan Etang richting Bukundu. Bij het naderen van dat dorp twijfelt Abo er niet meer aan: ze gaat verkocht worden aan een vreemdeling. Haar oom houdt haar plotseling staande, draait haar om en bedekt haar hoofd met een pagne. Abo moet hen maar liever niet zien, chef Valere Mukubu en de notabelen van Lukamba-Sector die zich met gewichtige pas naar een uiterst belangrijke afspraak begeven.

In Bukundu stapt Abo het huis binnen van Gaspar Ngung, Ebuls zoon, waar op dat ogenblik in een afzonderlijke kamer Mulele aan het beraadslagen is met Valere Mukubu en de dorpshoofden. De nacht is al een eind opgeschoten, wanneer Mulele in gezelschap van Théodore Bengila uit de kamer komt.

Een jongen zegt tegen Mulele, terwijl hij Abo met een korte beweging van de kin aanduidt:

'Dat is ze.'

Mulele komt dichterbij.

'Waar heb jij je studies gedaan?'

'Mensen die willen praten gaan eerst zitten.'

Mulele draait zijn hoofd naar Gaspar:

'Die vrouw is geen gemakkelijke!'

Dan zegt hij tegen Abo dat hij haar nodig heeft om zijn soldaten te verzorgen. Ik ben alleen maar op doorreis naar Katanga. Voor ik vertrek, zal ik een boodschap meegeven voor mijn jonge broer Rémy Makoloni.

Min of meer gerustgesteld, ziet Abo Mulele terugkeren naar zijn gezelschap dorpshoofden. Ze slaapt een paar uur op een bussel stookhout in een hoek. Om middernacht wordt ze gewekt door een hels kabaal, het blijkt de vrachtwagen van Innocent Ndumbu te zijn. Mulele en Bengila stappen achter in en zoeken een plek tussen de groep jongens. Abo neemt plaats in de ka-bine. Na een traject van een half uur stapt iedereen uit bij de tweesprong Kikwit-Imbongo en achter elkaar, in een rij, lopen ze over de broussepaden. Abo helemaal achteraan. Ntoma, een zoon van Ebul, provoceert haar:

'Geloof je nu echt dat hij je op een dag zal laten teruggaan naar het dorp?'

De groep houdt halt bij een savanne waar plompverloren twee groene tenten neergeplant zijn, groot genoeg om een vijftiental personen onderdak te bieden. Abo maakt kennis met Félix Mukulubundu, een voormalig militair, en met Daniel, de oudere broer van Bengila. Die nacht in de tent, uitgestrekt aan de zijde van Mulele, doet Abo geen oog dicht, ze is helemaal geobsedeerd door de schrik dat Mulele zich van het ene moment op het andere onzichtbaar zal maken. Angstig vraagt ze zich af hoe dat in zijn werk zal gaan. En ze zegt tegen zichzelf: misschien zal hij mij ook onzichtbaar maken, en wat zal er daarna met me gebeuren? De volgende ochtend herkent ze Valere Etinka, de jongere broer van Bengila, Elil, en zijn vrienden Kambulu en Ekwomo uit Kimbanda. Bij zonsopgang komt Mare Kats-hunga aan in het kamp en die doet zijn best om de kleine Abo te troosten, Abo die hete tranen schreit en alleen maar spreekt over naar Rémy terug te keren. Voordat Katshunga weggaat, geeft Abo hem toch nog een lijst namen van medicijnen, antibiotica en pillen tegen moeraskoorts en van materiaal zoals pincetten en scharen. Katshunga zal het allemaal opsturen vanuit Kikwit. In het kamp houdt Abo zich afzijdig en weigert tegen wie dan ook te spreken. De jongens ruimen het terrein op om een bivak op te slaan en ze maken eten klaar. Andere jongeren arriveren: Kandondo, die ze kent van Lukamba Bantsamba, Rémy Ndambila, een verpleger van Imbongo en Delphin Mbumpata, haar eigen broer. Abo brengt haar tijd door aan de oever van de rivier met het kijken naar de vissen in het water. Die zijn tenminste vrij. Bengila komt haar gezelschap houden en grappen vertellen. Ze weigert hem koppig de geringste glimlach. Op de vijfde dag verliest het kamp een beetje van zijn strengheid dankzij de schetterende lach van vier jongedames, kersverse maquisards. Onder hen Monique Ilo van Inkasam-bu, Rosalie Ngondo van Lukamba Bantsamba, een meisje van dertien, en Soulié van Banda Yansi. In hun gezelschap vindt Abo haar spraak terug. Samen trekken de vijf jonge meisjes, amazones in spe, op visvangst uit. Een stuk of twintig jongens hebben ondertussen hun verblijf opgetrokken onder de bomen en Félix begint met lessen gymnastiek en militaire dril. Abo weigert eraan deel te nemen, ze blijft op een afstand zitten en kijkt met grote onverschillige ogen naar het vreemde inwijdingsritueel.

Het kamp ligt niet ver van de bron van de rivier de Luem. Een rij bomen staat langs het water, over een afstand van tien a vijftien meter. Tussen dit stukje bos en de schaars met bomen begroeide savanne ligt een klein open veld dat de naam Esiet Lankat draagt.

Mulele houdt een causerie voor dertig jongeren die in een kring om hem heen zitten.

'Onze voorouders leefden vrij en onafhankelijk in hun land. Op een dag zijn de Blanken gekomen om hen te koloniseren. Dorp na dorp hebben ze

bezocht en er zout en gezouten vis uitgedeeld om de mensen om te kopen. Maar onze voorouders weigerden. Dan hebben de Blanken hun geweren laten spreken. Voor ze een dorp binnengingen, vuurden ze eerst een kanonschot af op de hutten. Aangehouden Zwarten die een boog of een speer in de hand droegen, werden ter plekke gefusilleerd. De Blanken dwongen ons om belastingen te betalen en dwangarbeid te verrichten. Toen wij dat maar schoorvoetend aanvaardden, stuurden ze priesters met de opdracht ons te overtuigen om met volle overgave voor hen te werken. We wilden niet eens naar hen luisteren. Dus haalden ze kleine kinderen bij hun moeder vandaan, onder het voorwendsel dat het wezen waren. Die kinderen werkten hard op de boerderijen en leerden daar de godsdienst van de Blanken. Stap voor stap hebben ze ons hun godsdienst opgedrongen. En wat vertelt ons die godsdienst? Die leert ons dat je moet houden van de goede God, maar niet van het geld. En de Blanken dan, houden zij soms niet van het geld? Hun firma's, zoals de Huileries du Congo Beige, verdienen tientallen miljoenen dankzij ons zweet. Niet houden van het geld, dat betekent voor ons slavenarbeid aanvaarden tegen een hongerloon. Doden mag niet. Nog zo'n verbod. Maar zij, doden zij soms niet? Hier in Kilamba hebben ze in 1931 zo maar even duizend dorpelingen uitgemoord. Als ze ons verbieden te doden, dan dient dat doodeenvoudig om te voorkomen dat wij de wapens zouden opnemen tegen onze bezetters. Volgende gebod van de paters: wij mogen niet stelen. Maar zij, zij hebben ons land gestolen, onze gronden, al onze rijkdommen, onze palmbossen. Als een man een Blanke bestolen heeft, moet hij dat gaan biechten. De pater spoedt zich daarop naar de patroon om hem in te lichten en binnen de kortste keren wordt de Zwarte van zijn werk verjaagd en gevangen gezet.'

Abo luistert zonder er iets van te begrijpen. Zij kon goed opschieten met de paters en de zusters. Toen zij ziek was heeft een religieuze haar verzorgd als een mama. Bovendien verhinderden de zusters dat de mannen rotzooiden met de meisjes. Léonie trekt er de conclusie uit dat Mulele slecht is.

Nadien gaan de militairen rondvertellen dat ze Mulele in hoogsteigen persoon, samen met zijn vrouw, hadden omcirkeld en dat beiden zich plotseling hebben veranderd in een wit-rood-zwarte regenboogslang, de mbweng esasj.

Op 13 augustus 1966 verneemt Mulele dat de militairen post hebben gevat in de dorpen Bembele, Impasi, Elomo-Esala, Ladzum en Nko. De partizanen moeten ontsnappen aan de omsingeling. Ze trekken naar het noorden via het woud van Nko. Op 16 augustus om één uur 's nachts kan Soulié, Mbumpata's vrouw, niet meer verder. Abo vergeet het maquis om weer voor een moment, zo kort als een eerste babykreet, de vroedvrouw te worden van het ziekenhuis van Gung. Al vier uur lang kan Soulié de colonne slechts met de grootste moeite volgen, om de honderd meter stilstaand om naar adem te happen en de pijn te verduren die de komst van een rebelse zoon aankondigt. Op de vlucht in het holst van de nacht, omsingeld door bloeddorstige militairen, weet Soulié dat de bevalling nakende is. Abo is druk in de weer, ze vergeet de gevaren en geeft zich over aan de vreugden van haar vak. In een open plek middenin het woud ontsteken de partizanen een vuur om de kraamoperatie bij te lichten. Op het gras rollen ze een gevlochten mat uit en spreiden er een pagne overheen. Soulié is wel bang, maar ze is niet in paniek, ze geeft geen kik. De bevalling verloopt zonder complicaties. Het is een stevige knaap die ruim drie kilo weegt. Eentje die vast en zeker net zo'n geducht strijder zal worden als zijn vader Delphin Mbumpata. Het leger begroet de geboorte van de kleine partizaan met het lossen van enige salvo's uit de verte. Omstreeks zes uur, het is ondertussen al dag geworden, neemt Soulié haar pasgeborene in de armen en haast zich, samen met Abo, om de colonne in te halen. In de loop van de ochtend houden de maquisards halt in het woud van Masele Intsumu. Dieudonné Ndabala, die de streek goed kent omdat hij aan het hoofd heeft gestaan van de regionale leiding van Ibubu, trekt er verschillende malen op uit om hinderlagen te leggen.

Op 20 augustus bereiken de partizanen Pangu Ekang. Een dag later worden ze daar verrast en uiteengedreven door de militairen. Die waren uit Pangu Intsumi komen opdagen, waar ze vóór hun vertrek nog even de voorzitter van het dorpscomité, Théophile Ndayipa, en zijn adjunct Kom-da hadden vermoord, 's Avonds bevinden Mulele, Abo en een kleine twintig partizanen zich in de omgeving van Musenge Munene. Een lange mars voert hen opnieuw diep naar het zuiden, naar hun vertrekpunt in de brous-se van Busongo. De dorpelingen brengen de her en der verspreide groepen daarvan op de hoogte, zodat die na verloop van tijd allemaal bij Mulele in Bembele Busongo samenkomen. De partizanen kunnen nooit meer twee opeenvolgende dagen op dezelfde plaats blijven. De soldaten bezetten dorpen en gehuchten, doen af en toe een schichtige uitval op de hoofdwegen, sturen een overdosis munitie struikgewas en gebladerte in en maken zich uit de voeten. Hun arrogantie is al even groot als hun lafheid.

Toen de colonne uiteengedreven werd in het woud van Pangu, waren Ndabala en zijn vrouw Marie Mukulu geïsoleerd geraakt. Plotseling kwamen ze oog in oog te staan met twee militairen. De kogels floten hen om de oren. Marie, zeven maanden zwanger, dook in een kuil. 's Anderendaags zal als gevolg van de agitatie, de emotie en de paniek, de geboorte te vroeg plaats vinden. Het meisje blijft maar drie dagen leven.

De dood van een pasgeborene grijpt Abo altijd zeer aan. Uitgerekend op dat moment verneemt ze ook het overlijden van de persoon aan wie zij haar leven dankt, oom Ebul. Abo kon blijven leven doordat Ebul slavin Mabi-ungu had teruggekocht. Ziekte en honger hebben de oude man geveld. Ebul was de goedheid zelve. Raffia, mbalweven, was zijn ambacht, Abo ziet hem nog aan het werk. Telkens wanneer ze op zijn erf kwam, liet Ebul een paar munten in haar hand glijden. Als er in Lukamba, in Matende of in Kimbanda een dorpeling overleden was, ging hij ernaar toe om de dode te bewenen. Wat zal er van zijn gezin worden? Zijn dochter Amias is hem al voorgegaan in het graf, zijn zoon Gaspar Ngung werd levend begraven. Alleen Ntoma blijft over.

De partizanen keren terug over Impasi Impata en beschrijven vervolgens een grote bocht langs Elomo-Esala naar Masele Intsumu. Met de militairen voortdurend op hun hielen. De maquisards besluiten een doorbraakpoging te ondernemen naar het noorden. Dat betekent een tocht van twintig kilometer.

Op 31 augustus trekt Mulele het woud van Luele-Mbele binnen. Negen dagen lang trekt hij onophoudelijk rond in de kleine driehoek tussen Luele-Mbele, Luele-Nganda en Luele-Ekubi, hij steekt twee keer de rivier Pio-Pio over en verdwijnt in het woud van Punkulu-Lakas. Uiteindelijk bevindt hij zich opnieuw op de linkeroever, waar hij zich in Eyene installeert, op de piekwaar in oktober 1963 de derde afdeling van de leiding, die van Felix Mukulubundu, haar standplaats had. Mulele blijft hier twee maanden.

Terwijl de bureaucraten in het kamp het besterven van angst, drinken de oorlogschefs zich met volle teugen een roes aan het avontuur. Laviwa, Mwanandeke en Musila verzamelen de equipes, gooien zich in de strijd, keren terug, net om de rest even te groeten en vertrekken opnieuw de soldaten tegemoet. Mulele en Ntsolo leiden een equipe naar Mukoko. De hele nacht vuren de militairen van Mukoko op partizanen - die er evenwel pas om acht uur 's morgens zullen aankomen. Mulele schiet een paar keer, louter uit beleefdheid, en verdwijnt weer.

Abo met haar equipe jonge meisjes doorkruist regelmatig het woud op zoek naar eetbare planten. Ze ontdekken bijvoorbeeld sanza banzenza, bladeren die op spinazie lijken, hele open plekken zijn er mee bezaaid: hoogstwaarschijnlijk nakomelingen van gecultiveerde planten uit de tijd dat hier hutten stonden. Naast hun kennis over kruiden hebben de ouden Abo ook de eigenschappen van een groot aantal planten en bomen uitgelegd. De equipe van Abo plukt pimentbladeren op verlaten velden, en ook nog jonge blaadjes die aan een grote onbekende boom groeien en die bijna net zo lekker smaken als zuring.

Op 12 oktober komen Evariste Menaba, de commandant van de vierde zone, en Théotime Isungu terug in het centrale kamp na een afwezigheid van een vol jaar.

Boodschappers uit Ibubu komen vertellen wat er bij hen gebeurd is. De militairen hebben iedereen die het woud verlaten heeft opgepakt. Ze zeiden dat Ndabala, de vroegere chef van de Ibubu-equipe, hen teveel last bezorgde en dat dat nu maar eens uit moest zijn. Drie leden van Ndabala's clan hebben ze uitgekozen. Bij oom Muke Richard hebben ze voeten en armen geamputeerd met de machete. Van twee jongere broers hebben de soldaten de armen afgehakt. De pacificatie gaat voort.

Militairen bereiken de dorpen Mayungu en Mikienge, op een paar kilometer van het kamp vandaan. Verscheidene equipes voeren operaties uit waarbij twee soldaten en een politieman naar het hiernamaals worden gestuurd.

Eind oktober bevalt Nelly Labut van een dochtertje dat nauwelijks twee kilo weegt. Abo betwijfelt of het arme kind enige kans op overleven heeft.

Op 5 november trekt de leiding nog eens vijftien kilometer noordwaarts en nestelt zich daar tussen de ontelbare riviertjes met volmaakt helder water dat het tropische woud binnen de driehoek Mpum-Ebaya, Tsongo-Mayili en Mayili voedt. Elf maanden van relatieve rust, slechts onderbroken door korte tochten.

Dorpelingen bevoorraden de partizanen met mamonja, maniok zoals de Badinga die bereiden. Bernadette Kimino geeft Abo het recept. De wortelknollen moeten eerst zeven dagen in water weken, daarom heet het gerecht dan ook Kin, Zeven Dagen. Op de bodem van een pan leg je spiraalsgewijs wat stengels, waarna je ze net onder water zet. Daarop komt een laag ma-niokbladeren. Op dat bedje schik je de gepelde wortelknollen. Daaroverheen weer een laagje bladeren. In feite wordt de maniok zo gaargestoomd. Maar we zijn er nog niet. De gestoomde maniok wordt fijngestampt, tot een bal gerold en in bladeren gewikkeld. Nog een laatste keer koken, weer in een bodempje water, op de stengels en de makungu-bladeren. De mamonja, ook wel amweng genoemd in het Kimbunda, is klaar.

Menaba en Laviwa beschikken in hun streek nog altijd over zeer vecht-lustige equipes. De vader van Laviwa is een grote chef, rijk gezegend door zijn vijftien vrouwen met een overvloedige nakomelingschap: reuzen van zonen die, naar men zegt, allen twee meter lang zijn, door en door zwart, kortom ware oermensen. Laviwa's broers vormen de ruggegraat van zijn equipe.

Maar bij de andere maquisards, volgens de dagelijkse ochtendtelling zo'n vijfhonderd, heerst een sombere stemming. Telkens wanneer de militairen bij hun aankomst in een dorp een paar schuwe kogels afvuren, verdringt het hele volkje zich rond Mulele.

'Waar gaan jullie nu naar toe?' vraagt hij. 'Denken jullie misschien dat de dood jullie niet kan treffen als jullie naast mij lopen?'

Met angstige blik kijkt men rond, niemand geeft antwoord.

'Militairen zijn ook mensen, en ze zijn nog banger dan jullie. De revolutie is moeilijk geworden. Als we een oplossing willen vinden, dan moeten jullie je verharden.'

's Avonds rondom het vuur bedenkt Mulele, de chef-guerillero, spelletjes om de aanwezigen aan het lachen te krijgen. Het gaat erom het moreel op te peppen. Mulele maakt gekheid, vertelt geestige of koddige voorvallen; de kunst is om daarbij ernstig en onbewogen te blijven. Wie lacht krijgt straf.

Op oudejaarsavond 1966 schuift het kamp wat op naar de grote rivier I'io-Pio. Het bevindt zich nu in het woud van Ntsim Ansie, op de plek die Ankielwordt genoemd, ter ere van de alomtegenwoordige mieren die aanzienlijk agressiever zijn dan de soldaten. Negen maanden lang, tot 22 sep-icmber 1967, blijft Ntsim Antsie, vlakbij Mayili, de ankerplaats van het centrale kamp. Op 8 mei zullen de partizanen een eerste keer de Pio-Pio oversteken en gedurende een korte periode op de rechteroever verblijven, in het woud van een minuscuul dorpje, Miti-Miti. Van 24 tot 28 augustus zal Mulele een tweede ontdekkingstocht houden in dat woud. En tenslotte zal hij op 4 september Miti-Miti een derde keer bezoeken.

Maar laten we terugkeren naar nieuwjaarsdag 1967, de dag waarop Sté-phane Etshwe uit Buluem en Kalanganda terugkeert van een gevechtsopdracht die een week heeft geduurd.

'De toestand is hopeloos,' zegt hij, 'iedereen heeft het woud verlaten, er is niets meer aan te doen.'

Abo maakt een opmerking tegen de vrouw van Stéphane:

'Hij is er niet eens geweest.'

Er volgt een hoog oplaaiende ruzie. Mulele sist tussen zijn tanden, net luid genoeg dat zijn secretaris het hoort:

'Léonie zou wel eens kunnen gelijk hebben...'

De angst van het kamp drukt in volle zwaarte op de schriele baby van Nel-ly. Abo ziet langzaam dit te zwakke vlammetje uitdoven. Het voortdurend verdertrekken, de ongerustheid tijdens koude nachten en de ontmoediging telkens wanneer er een nieuwe lading soldaten is gesignaleerd, hebben de moeder verzwakt. Haar borsten blijven leeg. Het kind is ondervoed en uitgedroogd. Abo geeft het onderhuidse injecties met een fysiologische zoutop-lossing met becozym waaraan vitamine B-complex is toegevoegd. Tevergeefs. Begin januari begraven Nelly en haar vriendinnen het lichaampje.

Op dat ogenblik komen vier Bangoli aanzetten in het kamp. Mulele ziet zijn kans schoon om de revolutie een nieuw elan te geven. Hoe dit in elkaar zit?

Mulele had in maart 1966 een nogal ongeloofwaardig bericht vernomen: in het oosten van het land worden de guerillastrijders vergezeld door Che Guevara, de grote Che in hoogsteigen persoon, en zij naderen Dekese, ten noorden van Kwilu, op de andere oever van de rivier Kasaï! Mulele droomde ervan zich te verenigen met de revolutionairen die in het oosten van het land opereren en die veel betere wapens bezitten dan zijn dorpsjongens met hun poupou's, speren en bogen. Aan Guevara zou hij een guerilla-leider hebben, barstend van initiatief en in staat tot vermetele operaties. Mulele miste Kafungu meer dan ooit, vooral wanneer Ntsolo of Ngwen-sungu hem kwamen vragen wat er gedaan moest worden: 'Maar jullie zijn militairen, uit roeping en van beroep!' Als Mulele de gezanten van de Bangoli ontmoet, heeft hij al het plan opgevat om een doorbraak te wagen naar de rivier Kasaï, richting Dekese, dwars over het grondgebied van de Ngoli.

De laatste tijd heeft hij veel nagedacht over het verloop van de revolutie in de afgelopen drie jaar.

Voor ze het maquis ingingen, hadden Bengila en hij samen met Thomas Mukwidi, Léonard Mitudidi en Gabriel Yumbu beraadslaagd en de grote lijnen voor een Nationale Raad voor de Bevrijding vastgelegd. Sindsdien had zich over het hele land een revolutionaire volksbeweging verbreid, en wel van een omvang die in de geschiedenis van Kongo nog nooit was voorgekomen. Wat vandaag aan de orde is, waar het nu op aankomt, dat is de belangrijkste lessen van deze ervaring vastleggen. De laatste maanden heeft Abo Mulele en Bengila vaak met hun neus in de papieren aangetroffen, manuscripten doorpluizend en correcties neerkrabbelend in de kantlijn.

'Ik vraag me af wat Yumbu en Kabila bekokstoven in de oostelijke provincies,' zegt Theo.

Uit de flarden conversatie maakt Abo op dat Mulele een revolutionaire partij wil oprichten. Op een dag zegt Mulele tegen haar, een pak beschreven vellen in de hand:

'Als we de strijders uit het oosten van het land ontmoeten, zullen we samen een Mouvement Populaire de la Révolution, een Volksbeweging voor de Revolutie vormen. De teksten zijn al geredigeerd. Wie indertijd het woord revolutie in de mond nam, werd vermoord. Maar nu is het woord revolutie erg populair geworden onder de massa. We gaan iedereen groeperen die de slavernij en de buitenlandse onderdrukking niet accepteert. We moeten de arbeiders en de boeren zien mee te krijgen, maar ook de kooplui en de intellectuelen, de traditionele chefs en zelfs de eenvoudige soldaten. De MPR zal de belangen van Kongo in de handen leggen van de kinderen van Kongo.'

Maar een paar weken geleden, op de vlucht voor het leger, in de buurt van Eyene, is Mulele zijn manuscripten verloren. Wie weet zijn ze niet in de handen van het leger gevallen. Mulele legt zich koortsachtig toe op het reconstrueren van zijn documenten. 'We moeten absoluut door het grondgebied van de Ngoli trekken,' mompelt hij, 'de rivier Kasaï oversteken en de verbinding tot stand brengen met de strijders van de oostelijke provincies.'

De discussie met de vier Bangoli neemt verscheidene dagen in beslag. Ze geven te kennen dat Mulele zonder problemen in hun woud kan verblijven, ze wilden hem al zolang eens zien in levenden lijve. Ntsolo heeft zijn bedenkingen: 'stel dat het een val is.' De Bangoli leggen uit dat hun vrienden, de Badinga, - huwelijken tussen Bangoli en Badinga komen veel voor - hen hebben aangesproken over de revolutie. We zouden die revolutie eens graag willen zien met onze eigen ogen, hebben ze gezegd. Maar voorzichtigheid is geboden; de militairen hangen rond in de dorpen. En ze staan op goede voet met een aantal van onze broeders die op de hoogte zijn van je aanwezigheid in onze wouden.

Tot slot stemmen de Bangoli ermee in een delegatie te ontvangen die de reisroute zal vastleggen naar de rivier Kasaï. Een week na hun vertrek leidt Joseph Okwono, een gewiekste kerel, een echte vechtersbaas maar wat eigenzinnig, de delegatie. Als ze twintig kilometer diep zijn doorgedrongen in Ngoli grondgebied, zien Okwono's mannen, die last hebben van hon-gervisioenen, twee dikke, potige geiten. Ze doden ze en rijgen ze aan het spit. De heerlijke geur prikkelt al in hun neus, als plots giftige pijlen, afgeschoten door de dorpelingen van Iwanga, hen de eeuwigheid injagen waar ze voor immer kunnen dromen van lekker eten. Abo maakt gewag van die ramp in haar schrift, op 16 januari 1967.

22 januari, met de schemering wordt het kamp door de kou overvallen, maar dat weerhoudt de chef kameraad er niet van om een uitstekend humeur ten toon te spreiden. Hij nodigt ten dans. Als iedereen zich goed heeft opgewarmd, het gewicht van de pijnlijke werkelijkheid heeft afgeschud en opnieuw de zorgeloosheid en de vrolijkheid heeft ontdekt, verdwijnt de kameraad-chef in gezelschap van Bernadette Kimbadi. Uren later, als de dansers weer macht hebben over hun vermoeide leden, komt Bernadette van achter het bivak te voorschijn. Als ze Abo voorbijloopt, barst ze in snikken uit. Mulele volgt haar van ver en verdwijnt beschaamd, maar met de lenige behendigheid van een vluchtende kat. Hij wandelt naar de smid en blijft daar hangen tot drie uur in de ochtend. In het bivak heeft Bernadette betraande ogen, Monique schreit, Léonie staart met een sombere blik voor zich uit; de drie vrouwen doen er het zwijgen toe. De volgende ochtend zet Léonie naar gewoonte water, zeep en tandenborstel van Mulele klaar vooraleer ze naar het appèl vertrekt. Bij haar terugkeer merkt ze dat Mulele niets aangeraakt heeft. Opperbevelhebber Pierre beslist dat voortaan Bernadette zich van dit ochtendritueel zal kwijten, wat een verse tranenvloed aan zijn nieuwe uitverkorene ontlokt. Een paar dagen lang mokken Léonie en Monique, ze zien de situatie met lede ogen aan en richten geen enkel woord tot hun polygame meester. Bengila, die ook al een zwervend hart heeft, doet een goed woordje bij Léonie om zijn vriend uit deze onheilspellende situatie te redden.

'Jij bent de moeder van iedereen hier. Bedaar en laat deze zaak zoals ze is. Hij is bang voor jou. We leven in oorlog, hij heeft al genoeg problemen.'

Bengila voegt daar nog een paar argumenten uit het politieke register aan toe, maar het maneuver is al te doorzichtig. Léonie weet best dat Mulele gebukt gaat onder problemen van allerlei aard en ze wil hem niet nog meer belasten. Weldra zal er een stilzwijgend maar soliede verbond ontstaan tussen de drie vrouwen, Léonie, Monique en Bernadette. Een paar weken later slaat Mulele zijn eerste vrouw tijdens een echtelijke ruzie. Ogenblikkelijk wordt hij 'overvallen' door Monique en Bernadette, de één pakt zijn arm beet, de ander grijpt hem om zijn middel en trekt hem achteruit. Mulele gaat er vandoor naar de hut waar de kaders op hem wachten voor een vergadering. De kleine Ibulabit is hem vooruitgelopen en terwijl hij de gebaren van het gevecht, dat hij heeft bijgewoond, nabootst, roept hij aan één stuk door: 'Papa, mama!'

Als Mulele eraan komt, zegt hij gekscherend: 'Ze zouden me kunnen vermoorden, die vrouwen, echt waar!' De kaders nemen hem eens op met een licht ironische blik. De drie vrouwen voelen zich verbonden door een eigenaardige vriendschap die iedere nacht opnieuw door deze obsederende gedachte bezegeld wordt: misschien valt één van ons morgen onder de vijandelijke kogels. Soms wordt hun echtgenoot overvallen door melancholie:

Als ik dood zal zijn, zal één van jullie alles kunnen vertellen wat er te vertellen valt over mijn leven in het maquis...'

Op 7 februari 1967 dringt een aantal militairen door tot aan de wachtpost van het kamp; ze lossen wat schoten en trekken zich vervolgens terug. De dag daarop verlaten de partizanen het kamp dat ze Okwono hebben gedoopt. Ze hebben acht rustige weken voor de boeg in ijzig koud weer. Mulele blijft erop hameren dat de periodes van tijdelijke rust er niet zijn om te slapen. De partij die het best gebruik maakt van het bestand om de komende gevechten voor te bereiden, zal de oorlog winnen. Hij geeft het bevel om alle mogelijke metalen voorwerpen en defecte werktuigen te verzamelen. Samen met Delphin Mbumpata en de equipe van Ekwomo bestudeert hij nauwkeurig de afzonderlijke stukken van een mortier die ze voor dat doel uit elkaar hebben gehaald. En al spoedig zie je de mannen van Ekwomo van de ochtend tot de avond bezig met het bijvijlen van onderdelen. Na veel moeite slagen ze erin de mortier na te maken. We moeten voortdurend onze hersens pijnigen om ons op eigen kracht van wapens te voorzien.

Op 30 april vertrekt Ndabala met tien strijders om een hinderlaag te leggen in de buurt van Elanga, in het zuiden van Buluem. Ze doden een militair en brengen wapens, soldatenplunje, uniform, schoenen en nog andere trofeeën mee. In deze kou die Mayili in de greep houdt, is de kleinste overwinning in staat de harten te verwarmen.

12 Mei. Kahanga, de voormalige militair, de bekwame instructeur, de officier die altijd klaarstond om in de voorste linies te vechten, heeft zich overgegeven aan het leger in Ntsim Ansié, en ook de namen van de dorpelingen uitgeleverd die voedsel naar het kamp brengen. De militairen krijgen de vijf aangegeven dorpelingen te pakken en steken hen dood met de bajonet. Woede in het kamp en diepe, diepe ontreddering. De arme dorpelingen hebben zoveel offers gebracht om de partizanen te voeden, en dat met gevaar voor eigen leven. Dat een partizaan, en een officier nog wel, hun vertrouwen schendt, wekt een machteloze woede op. Kahanga was bovendien aansprakelijk voor de bewaking en de veiligheid. Dat veroorzaakt nog meer ontsteltenis. Dat geeft de militanten het gevoel dat de laatste grendels van hun veiligheid springen. Ze zien geen uitkomst, geen toekomst meer. Ze zien geen wegen meer die naar de overwinning kunnen leiden. In hun hoofden verliezen alle ideeën hun vorm en ze klitten samen tot één onontwarbaar kluwen, naar het beeld van dit oerwoud van bomen en lianen, die wirwar van rivieren en ijzige moerassen, die kille en verstikkende atmosfeer, die gevangenis in open lucht. De partizanen hebben alle hoop verloren. Ze wachten op de volgende aanval om te vluchten ofte sterven. Marceline Mulopo wil naar huis en jammert:

'Hiermee doorgaan is onmogelijk; we zijn maar met twee meisjes thuis en ik weet niet eens of mijn zusje nog in leven is.'

In dat woud van Mayili lopen de partizanen vaak in de regen, nu eens zachte, dan weer kletterende regen, maar altijd ijzig koud. Af en toe moeten ze edzangs, bossen onder water, doorwaden. De partizanen zakken tot boven hun knieën weg in de modder of in het water. Wie pech heeft en valt, moet voor de rest van de dag nat, verkleumd en klappertandend blijven rondlopen. Een vuur aansteken? Uitgesloten. De rook zou de aanwezigheid van de colonne verraden. Pas bij nacht wordt er gekookt, dan maken de partizanen vuur in een kuil die ze schuin uitgraven zodat het licht vanuit de verte niet opgemerkt kan worden.

Weken gaan voorbij, maanden, waarvan Abo zich later niets anders meer kan herinneren dan die kou, de verslagenheid, de onhergbergzame sfeer van dat woud dat mensen verstikt. Een zwart gat in het geheugen.

Maar in deze duisternis is er toch plotseling, als een verblindende meteoor, die ene dag van verrukking. Die ene namiddag die vergleed in de schemering, zal Abo zich altijd zeer levendig herinneren. Alle partizanen houden de ogen strak gericht op een zonsverduistering die de hele wereld in een fel rode gloed zet, de hemel krijgt de kleur van vuur en bloed, over het woud sijpelt rood glinsterend licht.

'Kameraden, zelfs al voelen we de dood om ons heen, laten we vertrouwen bewaren, want er komt een dag dat de hele wereld rood zal zijn.'

Eind augustus telt het kamp drieënveertig zieken. Een paar worden in de dorpen achtergelaten en aan de zorgen toevertrouwd van een revolutionaire familie. Die weet dat zij het eigen leven riskeert om een partizaan te redden. Op 31 augustus 1967 sterft de oude chef Kitondolo van Gungu, de man die alle beproevingen zo moedig doorstaan heeft, aan een ziekte. Twee jongens en een partizane geven de geest begin september. In deze kille natuur waarin alles verwijst naar de dood, wordt zelfs het meest hartverscheurende drama zonder tranen aanvaard. Abo weet zelfs niet meer waar of wanneer ze het vreselijke bericht ontving. Het verschrikkelijke nieuws waar ze al zolang bang voor was. De dood van haar moeder Labon is haar altijd blijven achtervolgen. En nu moet Abo zich schikken in het lot:

'Mijn moeder Mabiungu is dood, zij ook. Mijn vader Awaka werd vermoord aan haar zijde. Anging Ebho en Yasa en Apwas, al mijn mama's, ze werden samen met Awaka vermoord. Heel mijn familie is uitgeroeid in een concentratiekamp in Bantsamba waar de bevolking van Lukamba was sa-mengedreven.'

Maandenlang schrijft Abo praktisch niets meer in haar dagboek. Moedeloosheid laat zich niet neerschrijven. Ze heeft slechts enkele schaarse, op zichzelf staande lichtpuntjes genoteerd: "In Ebaya-Mampa, op 27 augustus, heeft de equipe van Ndabala de militairen aangevallen die, op hun vlucht, twee geweren hebben achtergelaten."

Op 22 september 1967 verlaten de partizanen het kamp Kitondolo, vlakbij Mayili. Ze steken ontelbare beekjes over op een tocht die vijftien kilometer liet dichte woud in voert, de richting uit van de rivier Kasaï. Er wordt halt gehouden in het woud van Eyenge-Maba, bij de grens tussen de Badinga en de Bangoli. Mulele heeft het traject alleen afgelegd, in een prauw op de rivier Pio-Pio, en hij wacht zijn mensen op niet ver van het dorp Eyenge-Maba. De volgende dag slaan Léonard Mampasi, diens vrouw en Joachim Mumputu op de vlucht. Het kamp verplaatst zich naar het dorp Kintwala. Een equipe onder bevel van Ndabala, die opereert in de omgeving van Bu-iuem, slaagt erin verscheidene soldaten te verwonden. De militairen laten op hun vlucht vijf automatische Fallgeweren op het terrein achter.

Celestin Akaka, Nzomba en Justin Malutshi tonen Léonie hun witte handen. Ze kijkt ook naar hun grauwe voeten, over hun hele lijfis de huid perkamentkleurig en hun haar is lichtbruin geworden: bloedarmoede.

Begin november, korte tocht met als bestemming het woud van Dungu. Op 5 november wordt de marcherende colonne aangevallen door militairen die vergezeld zijn door Bangoli. Een meisje, Emma, en verscheidene andere partizanen worden aangehouden. De partizanen raken in paniek en verspreiden zich in het woud dat baadt in stilstaand water. Ze rennen, vallen en ploeteren door de koude modder: het is een oord waar geen zonnestraal ooit tot de bodem doordringt. Zoals altijd loopt Abo in de voetsporen van Mulele die zich voorthaast tussen de bomen en de lianen. Maar hoogst zelden zie je die luipaard rennen. De Dinga gidsen, vertrouwd met de streek, zijn verdwenen. Tweehonderd partizanen omringen Mulele. Bengila is verdwaald. De twee onafscheidelijke vrienden, Mulele en Bengi-la, zullen elkaar pas een jaar later weerzien, in een van de kerkers van Mobutu.

Omdat de bodem te vochtig is, brengt Abo, net als de andere partizanen, de nacht sluimerend door, zittend op een boomstronk, met een hart dat bij het minste gerucht opspringt. In korte periodes van onbewustheid tussen twee keer opschrikken in, slaapt ze wat. In de kille dageraad zetten tweehonderd slaapwandelaars hun tocht verder over een smal bospad, bijna weggedrukt door boomstammen en loof aan weerszij. Een paar partizanen hebben zich losgemaakt van de groep om maniokbladeren te zoeken in verlaten velden. De akkers zijn allang overwoekerd geraakt door de stammen en de stengels van dit groene leger dat altijd klaar staat om vooruit te springen. De mannen worden verrast door dorpelingen en aangehouden. Mulele ziet een dorpeling in een pagne op zich afkomen rennen die heel trots roept:

'We hebben de mannen van Mulele aangehouden.'

'Waar zijn die? Breng ons naar jullie gevangenen.'

Mulele, in militair uniform, loopt aan het hoofd van de colonne, achter hem de dorpeling die op de voet gevolgd wordt door Ngwensungu, eveneens in kaki-uniform. Plotseling geweerschoten, recht vóór hen uit. Paniek in de gelederen, ratelende repliek van Mulele en Ngwensungu. De partizanen duiken de groene muur in. Het lijk van de verklikker dwars over het verlaten pad. Tien meter verderop, onder een luchtwortelboom, sterft partizaan Léon Nkutu, half verzwolgen in een moeras, zijn vingers krampachtig geklemd om de radio van de kameraad-chef. De partizanen hebben de tijd niet om zich een weg te banen met de machete, ze werpen zich in het gebladerte, de heesters en de lianen, ze storten zich op twee centimeter lange doornen, ijzeren punten waaraan ze hun gezicht tot bloedens toe openscheuren en die een ingewikkeld patroon van bloedige strepen tekenen op armen, schouders en benen. Ze rennen door gras dat scherp is als scheermesjes. Mbumpata, die zich opoffert door voorop te lopen, heeft een lichaam zo rood als een jonge danser die met kola ingesmeerd is voor een feest. Achter Abo aan rennend, maakt Monique zich zo klein mogelijk om haar kind, dat op haar rug meeschommelt, beter te beschermen. Ze brengen de nacht door in het woud van Itere Bifari, het dorp waar de vader van Muzungulu als een kleine koning regeert.

De volgende dag dringen ze dieper door in het oerwoud, richting Ma-nanga. Ze komen gelukkig enkele Badinga tegen die een mand mamonja op hun rug dragen. Dat betekent voor iedereen een handjevol maniok. De hele middag lang worden de partizanen belaagd, tot ze er bijna hysterisch van worden, door wolken insecten, emwe, tien keer kleiner dan muskieten, maar erg bloeddorstig. Ze brengen de nacht door vlakbij Ebaya, op zes kilometer van de rivier Kamtsha. Mulele wil op de linkeroever een veilig heenkomen zoeken.

Op 8 november, bij dageraad, slaan de maquisards de richting in van de rivier. Na enige uren lopen, trekt Joseph Malopo zich even terug om zijn behoefte te doen. Als hij weer terug wil, springen er soldaten tevoorschijn en schieten hem neer. De achterhoede van de colonne werpt zich op de aanvallers. Omer Bakanga wordt midden op zijn voorhoofd getroffen door een vijandelijke kogel en stort neer, de armen om zijn Fall geklemd. Deze zwijgzame man, klein van gestalte en met een diepzwarte huid, was altijd de eerste vrijwilliger voor gevaarlijke akties. De partizanen beseffen dat ze met de dood van deze compagniecommandant de dapperste onder de dapperen en een van de laatste bolwerken tegen de totale chaos verliezen. Mulele loopt twee oude Bayanzi tegen het lijf en vraagt hen waar men de Kamtsha kan oversteken. De dorpelingen leiden de colonne over een weg die evenwijdig loopt met de rivier, tot aan het oversteekpunt. Op die plek is de Kamtsha nog maar vijftig meter breed. In schutterslinie gaan de partizanen de woudzoom door die hen van de Kamtsha scheidt, ze dalen de helling af en staan op de oever, op een smalle strook gras. Vóór hen strekt zich tweehonderd meter ntabata, verdronken woud, uit. De mangroves hebben lange luchtwortels die als dreigende vangarmen het water proberen vast te houden. Het merendeel van de manschappen zakt in elkaar, wanhopig, uitgeput, ze zijn óp. Delphin Mbumpata en Valere Munzele beginnen op de wortelbomen in te hakken met een machete. Abo zoekt lianen die laag over de grond kruipen en die kunnen dienen om de boomstammen aan elkaar vast te binden. Ze doet de hele nacht geen oog dicht. Vlak voor zonsopgang barst een geweervuur los. Het leger dat de sporen van de colonne heeft gevolgd, daalt de helling af. Over de smalle strook grond vlucht de staf stroomopwaarts, terwijl de rest van het bataljon de vlucht stroomaf-waarts neemt. De militairen krijgen zo een ideaal schietterrein aangeboden, als gold het een oefening. Mulele, in het midden, rent noch naar links, noch naar rechts maar maakt aanstalten om recht vooruit in het water van de ntabata te lopen. Op datzelfde ogenblik wil een militair zich op Mulele storten. Vital Ipolo schiet de aanvaller neer die nog maar drie armlengtes van Mulele vandaan is. Abo, haar tas op de rug, voelt de kogels langs haar hoofd scheren. Ze ziet Mulele vooruitgaan in het water. Ze springt er ook in. Haar voeten zinken weg in de modder. Weldra staat ze tot aan haar middel in het ijskoude water. Om vooruit te komen, klampt ze zich vast aan de wortels die als grote klauwen op het water slaan. Op dertig meter van de oever houdt ze zich, alleen het hoofd boven water, verborgen onder de wortels van een boom, als achter een getralied venster. Een uur lang blijven er geweerschoten weerklinken, daarna verwijdert het geluid zich langzaam maar zeker. Laat in de middag verlaten vijftien partizanen de ntabata. Léo-nie heeft haar best gedaan om haar geweer steeds boven water te houden, maar het moet toch gedroogd en schoongemaakt worden. Commandant Ntsolo heeft zijn wapen weggegooid. Mulele bedreigt hem met de militaire rechtbank en een doodvonnis, als hij niet direct rechtsomkeer maakt en datgene gaat zoeken wat van hem, Ntsolo, een militair en een commandant maakt. Een revolutionair, en zeker een chef, laat eerder zijn leven dan zijn geweer. Ntsolo, een zenuwtoeval nabij, barst in snikken uit. Maar de kameraad-chef maakt geen grapjes en Ntsolo vertrekt met een paar partizanen om de achtergelaten geweren te zoeken en de doden te identificeren. Maar op het ogenblik dat de arme Ntsolo zijn geweer opraapt, kijkt hij toevallig in de richting van het woud. Zijn bloed stolt in zijn aderen als hij het levenloze lichaam van zijn vrouw Alphonsine Mumpende ontdekt. Naast haar liggen de lijken van twee andere meisjes. Het zijn Marceline Mulopo, die naar huis wou om haar clan in stand te houden, en Eugénie Lalumbon-go. Vital Ipolo redt een pagne en een foto van Marceline om ze later aan haar familie in Matende Iwungu te overhandigen. Célestin Akaka, de secretaris van Bengila, Justin Malutshi, de secretaris van het kampbureau en Nzomba, een jonge Pende partizaan, alle drie ontbrak het hen, door de bloedarmoede, aan kracht om te vluchten. Ze zijn door de soldaten ter plaatse afgemaakt. Richard Isita, de ordonnans van Pierre, wordt eveneens dood aangetroffen. Nog later ziet Abo twee lichamen in het water drijven: Valere Munzele en Stéphane Etshwe, verdronken tijdens de vlucht.

Bij het vallen van de nacht begint het vlot aan zijn eerste oversteek. Een man laat zich op zijn knieën zakken en roeit het vlot, gemaakt van vier aan elkaar gebonden mangrovestammen, met behulp van een plank vooruit. Het uiterst lichte hout kan niet meer dan twee passagiers vervoeren en zelfs dan verdwijnt het nog regelmatig helemaal onder water. Voor dit afscheid van het maquis bewaart de natuur een indrukwekkende stilte, onderstreept door zacht geklots van schaarse golven. De maan strooit een zilveren poeder uit over de boomkruinen en tovert de rivier om tot een melkweg. Bij vaste tussenpozen glijden twee gehurkte silhouetten op een vlot onder de maneschijn door. Je kan nauwelijks een toepasselijker beeld van vrede bedenken. De maquisards hebben hun laatste gevecht verloren.

'De maan, die heeft tenminste medelijden met ons,' zegt Mulele.

Vijfentwintig partizanen bereiken de linkeroever. Ze kunnen geen vuur maken en dus klappertanden ze de hele nacht in hun natte kleren. Door urenlang in het water te staan, is het vel van hun voeten gebleekt en gerimpeld. De voeten van Mulele zijn zo erg opgezwollen dat hij maar met moeite kan lopen.

De volgende dag moeten de partizanen vluchten voor Bayanzi die hen achterna zitten met honden. Op 10 november rust Mulele even uit op een open plek, zijn schoenen heeft hij uitgedaan om de pijn te verlichten van zijn nog altijd gezwollen voeten. Maar een nieuwe verrassingsaanval jaagt hem blootsvoets verder. De volgende dag raakt een aantal partizanen verdwaald tijdens een nieuwe radeloze vlucht. En zo zijn er nog maar veertien volgelingen rond Mulele. Hij stuurt er zeven weg, onder leiding van Ngwensungu, om Bengila te zoeken. Yanzi dorpelingen van Kimbimbi brengen Mulele en zijn zeven getrouwen naar een ideale schuilplaats: een kinsanga, een eilandje midden op de Kamtsha. Eindelijk rust. Eindelijk kalmte. De nachten brengen weer slaap, de dagen staan weer open voor een causerie, om wat te vissen en voor gemijmer. Op dit eiland aan de overzijde van het maquis zijn er drie vrouwen: Léonie Abo, Geneviève Ngulanzungu die haar man Stéphane Etshwe pas verloren heeft, en een meisje wier naam Léonie zich niet meer herinnert. Mulele heeft zijn secretaris kunnen redden, Vital Ipolo. Verder zijn er Delphin Mbumpata, de broer van Abo, en twee partizanen, Itono en Odon Bwal. Ze zijn de enigen die ontsnapt zijn aan duizend gevaren en duizend doden. Ze gunnen zich vier weken de tijd om op dit droomeiland weer tot leven terug te keren. Het dorpshoofd heeft hen vislijnen, vishaken, maniok, piment en ngai-ngai, gekookte zuring gegeven. Vissers ontdekken op een dag menselijke wezens op het onbewoonde eiland. Degene die het eerst naderbij komt, herkent Pierre onmiddellijk omdat hij hem al eerder in Banda Buzimbila ontmoet had.

'En nu maken jullie jacht op mij?' vraagt Mulele hem.

'De dorpelingen worden geterroriseerd,' antwoordt de visser. 'De militairen geven hen het bevel om alle partizanen te vangen die het woud verlaten. Als ze niet gehoorzamen, zullen de militairen toeslaan, op beschuldiging van samenzwering met de rebellen.'

Tenslotte varen de vissers, in hun grote, gloednieuwe prauw, Mulele en zijn mensen vijftien kilometer verder de Kamtsha op.

In de brousse van Intshwem Mukongo nemen Geneviève Ngulanzungu en haar vriendin afscheid van Mulele. De zes die overblijven zetten hun tocht voort via Ibiala en Ibubu, ze houden halt in de brousse om wilde vruchten te eten en vervolgen hun weg naar Pangu en Mwefu. Mulele nog altijd op gewonde voeten. Ze houden zich enkele dagen op in de buurt van Ibutsu waar ze in 1963 en ook vorig jaar nog, in 1966, zo goed ontvangen werden. Twee dorpelingen zien de partizanen en rennen naar hun chef om hem op de hoogte te brengen. De patriarch van Ibutsu, die zijn plichten kent, trekt erop uit met de dappersten van zijn onderdanen om een klopjacht op de rebellen te houden. Hij ontdekt de zes vagebonden en volgt hen vanop een afstand tot aan het woud van Busongo. En dan pas herkent de chef van Ibutsu de kame-raad-chef. Van gegeneerdheid en schaamte blijft hij staan als aan de grond genageld, de mond wagenwijd open, niet in staat enig geluid voort te brengen. Uiteindelijk slaagt hij erin met moeite iets uit te brengen:

'Pardon, ik dacht dat het partizanen waren. Ik wist niet dat jij het was.'

'Maar wie ben ik dan?' vraagt Mulele hem. 'Ik ben ook een partizaan.'

' Taat, vergeef me.'

En hij gelast een van zijn mannen een kalebas met palmwijn te halen.

Op 17 december versnellen de vier metgezellen van Mulele en Abo de pas en langzaam maar zeker laten ze het tweetal achter zich. Eenmaal Inka-sambu gepasseerd, in de buurt van Mulembe, snuiven ze de lucht van hun geboortedorp al op. Wat gaat er nu gebeuren? Is Mulele van plan zich aan de militairen uit te leveren? Gaan wij samen met hem terechtgesteld worden als wij ons laten pakken met de grote luipaard? Mulele roept:

'Be rnpfu ayisa kwa? Smeden jullie een komplot daarginder?'

Om middernacht staan de vier partizanen stil voor een riviertje, ze leggen geweren, tassen en dekens neer en rennen hals over kop naar hun familie. Dubbelgevouwen onder de extra last vervolgen Mulele en Abo de weg alleen.

Om twee uur 's nachts komen ze aan in Bukundu, een schijnbaar verlaten dorp. Léonie vertrekt alleen naar Kimbanda en staat opeens voor het huis van Elil. Elil schiet overeind, hij ziet Abo aan voor een geest.

'Ben jij het Abo?'

Even later gaan ze naar Mulele die in de brousse tussen Bukundu en Kimbanda op hen heeft gewacht.

'Hoe gaat het met de partizanen sinds ze de brousse hebben verlaten?'

'Ze hebben erg veel te lijden gehad. Je moet hen eigenlijk één voor één uitvragen om erachter te komen wat ze werkelijk denken.'

'De militairen hebben een vreselijke terreur uitgeoefend. We hebben alles verloren. Sinds tijden al heb ik gezegd dat ik op een dag alleen zou staan. In tegenspoed leert men de ware militanten kennen.'

'Wil je dat ze naar jou terugkomen?'

'Nee, we hebben geen kaders. Ik kan wel vooruitlopen, maar achter mij is er niets.'

Alleen met haar man in de brousse, vraagt Abo zich af wat haar allemaal te wachten staat. Zullen de dorpelingen ons dwingen de brousse te verlaten? Zullen de militairen ons ter plekke komen doden?

In het hartje van de brousse, op een plek die beschut is door wat bomen, richt Mulele een klein bivak in om zich tegen de regen te beschermen. Op 12 januari komt Joseph Mbulu, de chef van de groepering Kimbanda, naar Mulele toe voor een onderhoud. Hij is door Elil op de hoogte gesteld. In zijn gezelschap bevindt zich ook Joseph Makindua, de voormalige aanvoerder van de Kimpundu equipe, en die zal bij Pierre in de brousse blijven om van daaruit regelmatig opdrachten te vervullen in de dorpen.

Mulele verhuist naar een bescheiden bos, gelegen aan een stroompje dat Manzonzi heet. Drie weken later zoekt hij zes kilometer verder zijn toevlucht aan de rivier die door het dichte woud van Kimpundu Mbwitsam-bele stroomt. Gedurende vijf en een halve maand zal hij zich daar op zijn gemak voelen.

'Aïe me label!Aïe me label! Owee, ik ben schuldig.'

18. 29 september 1968 - 30 maart 1969 In Kinshasa

'Wat heb je in je tas?'

'Niets.'

'Loop maar door. Maar breng morgen een paar flesjes Kranenburg voor mij mee.'

Dan is er nog de spanning van de overtocht. Daarna staat Abo voor een enorm gebouw, ze kijkt omhoog, hotel Cosmos, Brazzaville. Vrij. Ze trekt de foto van Pierre uit haar tas. De enige foto van Pierre Mulele die ze heeft kunnen redden. Op een dag zullen alle kinderen van Kongo de ware geschiedenis van deze man kennen.

Epiloog

Een generatie is voorbijgegaan sinds de dag waarop Abo Kongo-Kinshasa verliet. Het is nu 30 juni 1990, eenentwintig jaar later. De majestueuze Kongo heeft veel water in de zee gestort, veel lijken ook en niet weinig illusies. Blanke huurlingen uit Zuid-Afrika uit de tijd van de Mulelistische opstand, hebben volop gelegenheid gehad om hun memoires te schrijven. Ze hebben er hun haat jegens de nationalisten en de communisten in uitgestald en er veelvuldig de lof van de Pacificateur en zijn Authenticiteit in uitgebazuind.

Abo, die als verpleegster in Brazzaville werkt, heeft het maquis van Kwi-lu nooit verlaten. Kort na haar aankomst in Brazza heeft ze het overlijden van Louis Mimpia vernomen, haar oom die haar als kind te logeren had, toen ze op de lagere school zat in Lukamba. Enige maanden na zijn vrijlating uit de gevangenis van Oshwe is hij gestorven. Vergiftigd. Joseph Man-kienge, haar oom die in Kikwit woonde, heeft evenmin het gif overleefd dat hem was toegediend in Oshwe.

Naarmate de jaren verstreken, ontliulde het maquis stukje bij beetje de geheimen die het nog verborgen had. Maar van sommige maquisards heeft Abo nog steeds niets gehoord. Louis Kafungu, de moedigste onder de strijders, wat heeft die gedaan sinds we van elkaar gescheiden werden op 22 maart 1966? Abo ving het gerucht op dat Kafungu zich teruggetrokken had in de omgeving van Ngashi-Kilembe en daar het gevecht tegen de militairen was blijven voortzetten. In 1970 zou het leger zijn tegenstand hebben overwonnen. Mobutu heeft Kafungu naar Kikwit laten brengen, waar hij, stevig vastgebonden, achter een vrachtwagen werd voortgesleept, zodat zijn huid van zijn lijf werd geschuurd door de keien. Een andere bezoeker weet dan weer te vertellen dat de bevolking in het stadion van Kikwit bij-eengedreven werd, waar de mulelistische chef baard en haar werden uitgerukt, in de mond gepropt en in brand gestoken. Nog anderen zeggen dat de soldaten hem hebben gemarteld door hem alle tanden uit te rukken, en dat hij vreselijk uit zijn mond bloedde. De beroemde zanger Abong maakt toespeling op deze foltering in een van zijn ballades. Maar Abo weet nog steeds niet hoe de militairen uiteindelijk de grote krijger, die zo trots zijn helm met mpung-veien droeg, hebben afgemaakt.

In die eenentwintig jaar heeft Kinshasa heel wat koortsachtige dagen gekend.

Op 4 juni 1969 werden honderd studenten van de universiteit van Lova-nium afgemaakt. Het ging erom het subversieve marxisme-leninisme uit te roeien. Abo's hart kromp ineen: jammer dat ze niet enige jaren eerder op de barricades geklommen zijn, toen we vochten in het maquis van Kwilu. Met welke vreugde zouden de boeren, de palmnootkappers, de onderwijzers en de verplegers de intellectuele kaders hebben ontvangen!

Op 15 augustus 1985 herdacht Kinshasa, gegrepen door een mystieke opwinding, een zwarte religieuze. In 1964 was ze door een rebellenspeer doorboord toen ze haar maagdelijke eer wilde verdedigen. Op die bewuste 15de augustus hebben Mobutu en Paus Johannes Paulus II handig een ge-legenheidskongsi gevormd en Anuarité Nengapeta heilig verklaard. Ze hebben haar verheven tot symbool van de boosaardigheid van de rebellen.

'De paus wil dat wij Anuarité herdenken,' zegt Abo tegen haar twee dochters, 'opdat wij de tienduizenden moorden op de dorpelingen zullen vergeten, gepleegd door blanke huurlingen uit het christelijke Westen.'

In de ogen van Abo is die kunstmatige cultus van Anuarité een verdovend middel dat het Kongolese volk wordt toegediend opdat het zijn werkelijke helden zal vergeten.

Dagen van beroering en dagen van rouw waren er ook in overvloed in de andere streken van Kongo, maar de weerklank ervan bereikt Brazza nooit anders dan in afgezwakte vorm en met behoorlijke vertragingen. Er zijn slachtpartijen geweest in Shaba in 1977 en in 1978, moordpartijen in Katekelayi in 1979, er was het bloedbad in Moba in 1985, de terreur in Noord-Kivuii in 1986.

Tijdens een verblijf in België krijgt Abo tot in de bijzonderheden te horen welk een slachtpartij het leger van Mobutu onder de studenten van Lu-bumbashi heeft aangericht in de nacht van 11 mei 1990. Het aantal doden dat wordt genoemd varieert van vijftig tot tweehonderd. In de pers wordt verteld hoe troepen van de speciale presidentiële divisie, getraind door de Israeli's, studenten hebben gemarteld en hun de buik opengereten hebben met dolken en machetes. Studenten die waren afgeslacht met de bajonet, werden vervolgens in de brousse gedumpt. In verschillende verhalen wordt gewag gemaakt van het feit dat de militairen bij sommige studenten de handen en de armen hebben afgehakt. In februari 1989 hadden de militairen ook al tientallen studenten van de IPN, het Nationale Instituut voor de Pedagogie en van andere opleidingsinstituten in Kinshasa gedood. Een studente werd de borst afgehakt met een bajonet. Abo merkt dat de barbaarse wreedheden zoals ze in 1964-1965 tegen de dorpelingen werden begaan, nu ook de intellectuelen treffen. Zullen ze nu dan ten langen leste de kant van hun ouders kiezen, van de dorpelingen, de boeren en de arbeiders in de strijd tegen het imperialisme en de dictatuur?

Abo heeft twee dochters, Ghislaine en Eulalie. Ghislaine heeft ze ter wereld gebracht op 6 juni 1974 in Brazza. Ze heeft haar een tweede naam gegeven, Labon, ter herinnering aan haar eigen moeder die overleed toen ze Abo het levenslicht schonk. En ze heet ook Patience, wat geduld betekent, want ze heeft zolang op dat kind gewacht. Eulalie is het kind van Agnat, de dochter van Agnang, de dochter van Okal Olam, de zus van Labon. Okal Olam die werd gedood door de bliksem, die een haan met schitterende veren ter plekke achterliet. Eulalie is geboren op 10 september 1971 in Matende. De moeilijkheden van het leven in het dorp hebben de ouders doen besluiten haar naar haar grootmoeder Léonie te sturen. Ghislaine en Eulalie luisteren naar de geschiedenis van Abo en vragen zich af of zij evenveel moed aan de dag zullen leggen als hun moeder. Door de dagelijkse gesprekken raken zij gaandeweg op de hoogte van de gebeurtenissen in het maquis van Kwilu en de afschuwelijke moordpartijen die door het leger zijn aangericht. Wie kan voorspellen welke uitwerking dit heeft op een gevoelig hart?

Abo heeft hen verteld over haar reizen naar Europa, naar Parijs en Brussel, in 1984, daarna in 1986. Ze heeft er Daniel Monguya Mbenge ontmoet, die in 1966, op het moment waarop Mulele en Abo zich in de buurt van Idiofa ophielden, vice-gouverneur van de provincie Bandundu was en in Kikwit verbleef. In een boek dat in 1977 publiceerd werd, schreef hij het volgende:

"Er zijn niet minder dan drieduizend moorden gepleegd op bevel van kolonel Monzimba in het militaire kamp naast de luchthaven, een plaats die door de kolonel de Nationale Slagerij van Kikwit werd genoemd. In één enkele put zijn hele families levend begraven door de militairen."

Toen hij Abo ontmoette, heeft Monguya met een stem die trilde van emotie gezegd:

'Mevrouw, voor de geschiedenis van Kongo is uw man van onsterfelijk belang; heel mijn leven zal ik wroeging hebben en mezelf verwijten maken omdat ik mede de weg van Pierre Mulele naar de overwinning heb geblokkeerd.'

Eulalie heeft nog slechts een vage herinnering aan de traumatische gebeurtenissen die haar dorp Matende in 1978 troffen. Pas vele jaren later zal ze die samen met Léonie vernemen. Een reconstructie.

In 1970 maakt een nieuwe dans opgang in de streek van Idiofa: de lazarus. Elke zondag komen duizenden mensen bijeen in een uitgekozen dorp. De lazarus begint met een man die doet alsof hij ter plekke sterft. De dorpelingen dansen uren en uren rond een doodskist om tenslotte de wederopstanding van de overledene te bewerkstelligen, net als bij Lazarus. De boodschap is doorzichtig: Lazarus is niemand anders dan Mulele. Mobutu stuurt het leger naar de dorpen om iedere bijeenkomst waar de lazarus gedanst zal worden, te verbieden.

In 1971 gaan voor het eerst geruchten dat Pierre Mulele in de streek zou zijn. Een Mutetela met de naam Martin Kasongo Mimpiepe verstopt zich in het woud, hij preekt een nieuwe religie en beweert de verrezen Pierre Mulele te zijn. In november 1976, in Brazzaville, neemt Léonie kennis van een brief die Thérèse Mulele aan Gauthier, de zoon van Pierre, heeft geadresseerd. Wat ze schrijft komt hier op neer: Je vader is in leven, Ngam-pen, een jongen uit Lukamba, is er komen van getuigen; hij heeft ons geiten gebracht, kippen en zakken foufou die Pierre ons stuurt. Onze moeder is al op weg gegaan met Ibulabit.

Gauthier, die bij Abo woont, vraagt haar om raad.

'Dat zijn verhalen. Je moet beseffen dat je vader vermoord is.'

Dat staat onomstotelijk vast. Nochtans, heel de bevolking tussen Kikwit, Idiofa en Gungu blijft ervan overtuigd dat Mulele op een dag zal terugkeren. Met de aankomst van de moeder van Mulele in Lukamba, in 1976, breidt de sekte zich enorm uit. Francois Mbwangala, de oudere broer van Abo, die haar eerste huwelijk geregeld heeft, organiseert collectes om de nieuwe revolutie te steunen. Jongeren bouwen kampementen in Esiet Lankat, op de plaats waar Mulele en Bengila op 2 augustus 1963 het maquis begonnen waren. Een groeiend aantal dorpelingen treedt tot de religie toe. Eén van hen zal later, zichzelf verontschuldigend, tegen Abo zeggen:

'Weet je, iedereen was zo gehecht aan de revolutie...'

Op een dag, begin januari 1978, heel vroeg in de ochtend, staat een massa volgelingen van de profeet Kasongo opeengepakt in de kerk van Mulembe als het leger opduikt en zonder waarschuwing het vuur opent. Onder het gefluit van de kogels breken de dorpelingen door de omheining en vluchten alle kanten op, tientallen lijken achterlatend. Vrienden brengen Abo's broer Delphin Mbumpata, die door de kogels is getroffen, naar Banda Buzimbila, vanwaar hij naar het missieziekenhuis van Maten-de Iwungu wordt overgebracht. De volgende dag houden de militairen Nestor Mbuun aan in zijn huis in Lukamba Bozombo. Ze schieten hem op straat neer zodat iedereen het kan zien. Minkulu, Idiakungu en Mbi-mi, drie mannen uit Mungai, sneuvelen eveneens door de kogels in Lukamba. De soldaten vervolgen per vrachtwagen hun weg naar Matende Iwungu. In het hospitaal sleuren ze Delphin Mbumpata uit zijn bed en brengen hem middenin het dorp ter dood. Théophile Mboko is met zijn vrouw op de vlucht geslagen naar Idiofa. Hij wordt aangehouden in Mal-ele en gedood onder de ogen van de dorpelingen van Yassa Lokwa. Nto-ma, de jongste broer van Mulele, een van de negen jongens die Abo naar het maquis vergezelden, wordt door de militairen gefusilleerd. Ntoma, het laatste kind van oom Ebul dat nog in leven was. De soldaten eisen dat de dorpelingen hen vertellen waar Ignace Luam, de moeder van Mulele, zich verbergt. In Mulembe schieten ze Etu Mbwun neer, een broer van Ignace Luam. In Lukamba Bozombo doden ze Okul, de dochter van een zus van Ignace. Ze binden Nestor Edzu, de zoon van Okul, vast a la com-mande. Maar hij vervloekt ze en spuwt naar ze. Dan jagen de militairen de geboeide gevangene een kogel door het hoofd. Daarna doden ze Francois Mimpembe, die getrouwd is met een zus van Abo. Aangezien de militairen de moeder van Mulele niet vinden, stellen ze Kingoma terecht, de chef van de groepering Lukamba, omdat ze hem van medeplichtigheid verdenken. Er gaan geruchten dat Ignace Luam zich bij de vrouw van Francois Mbwangala zou verstoppen. Als Francois wordt aangehouden, beweert hij niet te weten waar zijn echtgenote is. Francois wordt ter plaatse vermoord. Een dag later nemen de militairen Ignace Luam gevangen die door het woud zwierf, samen met Théophile Mbwuni. Ze nemen hen mee naar Lukamba Ingudi en geven de dorpelingen het bevel de twee gevangenen met stokken en stampers te slaan. Daarna wordt de moeder per vrachtwagen naar Matende gebracht. Ngampen, de jongen die haar was komen halen in Kinshasa, wordt opgehangen, samen met andere gevangenen, voor de ogen van de bevolking van Gungu. Op 14 januari 1978 wordt Martin Kasongo Mimpiepe, de prediker, naar het stadion van Idiofa gesleept om er opgehangen te worden met veertien van zijn discipelen. Aangezien je Mulele bent, zouden de militairen hem gezegd hebben, zul je in staat zijn er weer tussenuit te vliegen en opnieuw terug te komen.

Elk nieuw getuigenis, met jaren vertraging verkregen, werpt nieuwe namen van slachtoffers op, vrienden uit de kindertijd of onbekenden. Het leger heeft Kasongo Mumbwitshi en Kimpuili gedood, het kind van Idiakungu. En Joséphine Kisenge. Ook Ombul is afgemaakt. En Célestin, de vader van Marie Mukulu, de man die voedsel bracht naar het kamp van Impasi Makanga. Hij heeft zijn verknochtheid aan de revolutie met zijn leven moeten bekopen. Ekwalanga, de chef van Lukamba Bozombo, die getrouwd was met Lasiel, de zus van Abo, werd ook gefusilleerd. Bij hem hield Mulele zich verborgen in juli 1968. Praktisch alle mannen, vrouwen en kinderen van het dorp Mulembe werden vermoord. Yuku, Nkata, Cha-musila en alle anderen. De schaarse overlevenden hebben hun toevlucht gezocht in de omliggende dorpen. Van Mulembe bestaat niets meer. In de streek hebben twee- tot drieduizend dorpelingen de dood gevonden onder de waanzinnige en blinde razernij van de pacificateurs, de 'vredestichters'.

Van het einde van Ignace Luam zijn veel verschillende lezingen in omloop. Kort voor de tussenkomst van het leger, had ze het spel van Kasongo ontmaskerd. Jij hebt een veel te donkere huid, had ze tegen hem gezegd, jij kan mijn kind niet zijn. Wel waar, had de bedrieger geantwoord, ik ben het wel, je bent me vergeten.

In een rapport, opgesteld op 28 april 1978 door de mensen van Lukamba, dat jaren later pas Brazza bereikt, leest Abo het volgende:

"De militairen bonden de mama met touwen vast, kruisgewijs. Voordat ze werd gefusilleerd, zei ze tegen de militairen: 'Jullie moeders hebben jullie op de wereld gezet; wisten ze dat jullie militairen zouden worden?' De soldaten schieten lange tijd op haar, zonder dat de kogels haar raken. Ze snijden haar in stukken met dolken. Ieder stukje wordt afzonderlijk begraven.

De meeste getuigenissen bevestigen dat de moeder van Mulele in Kilembe gedood werd en dat ze vóór ze stierf heeft gezegd:

'Ik heb mijn zoon niet naar die revolutie gestuurd. Ik ben zijn moeder, wat heb ik dan gedaan? Waarom moet ik nu sterven voor een zaak waar ik niets mee te maken heb? Waarom hebben jullie me niet samen met mijn zoon gedood?'

Toen Abo op haar achttiende in het maquis kwam, had ze geen flauw idee van de barbaarse wreedheid waartoe het leger in staat was. Het imperialisme dat ons sinds vijf eeuwen onderdrukt, herhaalde Mulele zonder ophouden, is een monster zonder medelijden, en de zwarten die zich al vijf eeuwen lang in dienst ervan hebben gesteld, zijn verraders, hun handen zijn rood van het bloed van hun broeders. Op het moment zelf begreep de jonge Abo dat niet. Nu wel. Zonder een gewapende bevrijdingsstrijd die gedragen wordt door de boeren en de arbeiders en geleid wordt door een revolutionaire partij, zal de grote Kongo nooit vrij zijn. Die opvatting die Mulele en Bengila herhaaldelijk uiteen hebben gezet, is slechts geleidelijk bij haar doorgedrongen als een waarheid, en wel naarmate de eindeloze reeks verminkingen, moord- en slachtpartijen door de vijand Abo in het geheugen werd gegrift.

Op 9 juni 1963 was Abo ingetrokken bij de ouders van Rémy Makoloni, in Matende Mazinga. Ze was achttien jaar oud, kende niets van Kongo noch van de wereld en droomde slechts van geluk. Diezelfde dag hadden Bengila, die in het geheim was teruggekeerd in Kinshasa, en Mulele, onopgemerkt aangekomen in Brazza, een manifest gepubliceerd namens de Par-ti Solidaire Africain.

"Het land is in handen gevallen van een kaste die er alleen op uit is zichzelf zo snel mogelijk te verrijken op een schandelijke, wrede en schokkende wijze en ten koste van de werkelijke belangen van het volk dat van honger blijft omkomen en zijn essentiële rechten blijft ontberen. Het spreekt vanzelf dat de reformisten en verraders onder onze broeders, die als tussenpersonen optreden voor firma's en kapitalistische maatschappijen en die direct of indirect hun steun verlenen aan een buitenlandse politiek die onverenigbaar is met de nationale belangen, de ijzeren hand van onze strijd voor totale onafhankelijkheid zullen moeten voelen, onder leiding van een democratische volksmacht. Als men wil dat de onafhankelijkheid absoluut is en volledig, dan brengt dat een heroïsche en meedogenloze strijd met zich mee van het land of volk dat gekoloniseerd is, omdat het een radikale verandering betekent als men het land of volk wil terugwinnen. De strijd zal hard en van lange duur zijn. Het is een illusie te geloven dat de dekolonisatie zich volledig en daadwerkelijk zou kunnen realiseren zonder scherven. De geschiedenis van de mensheid bewijst dat duidelijk. Onze vastberadenheid in de strijd zal ons de overwinning bezorgen en die overwinning is onafwendbaar."

Deze woorden werden zevenentwintig jaar geleden uitgesproken. In Kongo is een generatie voorbijgegaan die ze nooit heeft kunnen horen: Mulele en Bengila zijn vermoord, hun stem is verstikt in het bloed. Maar in

deze tijd, nu de demagogische prietpraat-zonder-eind van hun moordenaars teloor gaat in de wind, oud en versleten als een afgedankt vod, nu weerklinken van verre deze treffende, trotse woorden van Mulele en Bengila, die steeds meer gehoor vinden bij een volk dat wanhopig op zoek is naar de weg van zijn bevrijding.

Augustus 1984 - november 1990
Ludo Martens,
Lemonnierlaan 171
1000 Brussel, België
32-2-513.54.83

1958-1968, 10 JAAR REVOLUTIE IN KONGO